232
dükanlar, 7) zərb xana, 8) darğalıq-darğaların nəfinə y ığılan vergi və i.a.
57
Neft quyularının və duz mədənlərin in ço xunun sahibi o lan xan neft və duzun
icarəsindən əvvəllər şah xə zinəsinə gedən xeyli gəlir götürürdü. Qme lin Ba kı əha lisin in
dilindən xanı misilsiz dərəcədə varlı adlandırır.
58
Əksəriyyəti icarəyə verilmiş ço xsaylı
vergi və rüsumla r şəhər ticarətinin inkişafına ağır təsir göstərirdi. Öz xeyirlə ri üçün
icarə haqqından xey li a rtıq məbləğdə pul alan icarədarlar şəhər və kənd əhalisini qarət
edirdilər. İcarədarlar, adətən, icarə pulunu xan ın xə zinəsinə ödəyir, sonra isə həmin
məb ləği şəhər əhalisindən artıqla ması ilə y ığırd ıla r.
Gö mrük rüsumları - xan ın torpaqlarından keçirilib aparılan bütün mallardan
alınan ticarət vergisi - rahdari şəhər ticarətinin in kişafı üçün böyük əngəl idi. Məsələn,
XVIII əsrin 70-ci illə rində iç ində aparılan maldan asılı o lmayaraq, hər kisə üçün bir
abbası, Bakı neftinin hər tuluğu üçün isə yarım abbası gömrük rüsumu alınırdı.
59
Qme lin in qeyd etdiyinə görə gömrük mə mu rla rı "ta ma milə vicdansız olub, öz
mənfəət ləri üçün daha çox tələb edirdilər".
60
Bütün bu töycülər, vergilə r, rüsumlar
Abşeronun şəhər və kənd rəiyyətinin ü zərinə ağır yük kimi düşərək onlan
müflisləşdirirdi.
Rə iyyətin ağır vəziyyəti, şəhərlərdə feodalların özbaşınalığı mü xtə lif fo rma larda
- kəndlilə rin bir xanlıqdan başqasına qaçması, mülkədarların ö ldürülməsi, mü lklə rin in
yandırılması və i.a. - təzahür edən sinfi mübarizəni kəskinləşdirirdi. Kəndlilər b ir ço x
hallarda şəhərlərdə gizlənərək, dilənçilik içərisində iş axtarırdılar.
5. SURAXANI KƏNDĠNDƏKĠ HĠND ATƏġGAHI
Bakı yaxın lığ ındakı ən maraqlı və ö zünəməxsus tarixi memarlıq abidələrindən
biri də atəşpərəst hindlilə rin "Atəşgah" adlanan köhnə məbədidir. O, dənizdən azac ıq
aralı, Abşeron yarımadasındakı Sura xanı kəndin in cənub-şərq qurtaracağında, neft
mədənlə rin in ya xınlığında olub, ha l-ha zırda hər tə rəfdən onların əhatəsindədir.
Abidənin tikild iyi yerin relyefi dü zənlikd ir. Hücrələ r və ibadətgah XVII-XIX əsrlər
ərzində mü xtəlif vaxtlarda tikilmişdir. Hücrələr XVIII əsrin sonlarında ümu mi hasara
alın mışdır. "Atəşgah" Bakıda yaşayan, üzvlərinin əksəriyyəti Şimali Hind istandan
çıxmış və sikh lər kastasına mənsub olan hind icması tərəfindən inşa edilmişdir.
1
Karvansaranı xatırladan bütün tikili planda qapalı beşguş ə formasında olub,
vaxt ilə zəvvarlara xid mət üçün istifadə edilən 24 hücrədən və bir otaqdan ibarətdir.
Qapalı beşguşəli d ivarların əmələ gətird iyi həyətin ortasında rotonda ş əklində
ibadətgah var. Onun ortasındakı quyudan məbədin günbəzinin dörd küncü üzərində də
yanan qaz (metan) çıxardı. Məbəd özü hər tərəfdən açıq olan dördbucaqlı tikilidən
ibarətdir. Məbədin Ba la xanaya ba xan şimal d ivarındakı tağın üstündə hind dilində
kitabə quraşdırılmışdır. Binanın dörd küncündə yanar qazın da xil o lduğu dörd kvadrat
kərpic boru var. Hücrə lər pəncərəsizd ir. Hücrə lərin girişi ü zərində hind dilində
233
kitabələ r həkk olun muşdur. İyirmi belə kitabədən biri farscadır. Məbədin şima l-şərq
tərəfdən ya xın lığ ında, hal-hazırda ta ma milə daşla doldurulmuş dördkünc çala var.
Va xt ilə burada ölmüş hind-lilə rin cəsədləri "müqəddəs od"da yandırılırdı. Cənub-şərq
tərəfdə isə yenə də daşla doldurulmuş su quyusu var. Sura xan ı "Atəşgah"ı məbədin
özündən, hind guşənişinlərin in hücrələrindən və zəvvarlar üçün otaqlardan ibarət idi.
2
Atəşgahı göründüyü kimi, bu abidəni sifariş vermiş hindlilərin planı ü zrə yerli ustalar
tikmişlər. Məlu m olduğu kimi Bakı bölgəsi hələ erkən o rta əsr mənbələrində əbədi
odların yandığı yer kimi qeyd edilmişdir. Bu haqda ilk məlu mata V əsr Bizans müəllifi
Panili Priskdə rast gəlinir. Abşeron yarımadasında - Pirallahı adasında, Sura xanı
kəndində, Ba kı bu xtasında, Şubanı dağında yanar qaz ç ıxmasını orta əsr erməni, VII-X
əsrlər ərəb müəllifləri - əl-İstəxri, Məsudi və b., daha sonrakı dövr Şərq və Qərbi
Avropa mənbələri də göstərmişlə r. Təsadüfi deyil ki, İçərişəhərdəki Cü mə məscidin in
atəşpərəst zərdüştilərin məbədgahının yerində tikilməsi haqqında rəvayət Bakı əha lisi
arasında indiyədək yaşayır.
IX əsrdən başlayaraq və sonralar ərəb, fars və türk mənbələrində Ba kı və onun
ətrafından atəşpərəstlərin yaşadığı əbədi odlar şəhəri gələn kimi danışılır. Ehtimal ki,
Suraxanıda müqəddəs oda sitayişə gələn atəşpərəst zərdüştilərin ibadətgahı olmuşdur.
Ərəblərin A zərbaycanı və Bakını istilasından, əhalinin islamı qəbul etməsindən sonra
zərdüştilərin "Atəşgah"ı süquta uğramış və mənbələr bir daha ondan danışma mışlar.
Suraxanıda oda sitayiş XV əsrdən sonra Hindistanla iqtisadi və mədəni əlaqələrin
inkişafı ilə əlaqədar yenidən başlamışdır. Hindistanla hələ qədimlərdən əlaqələr
mövcud olmuşdur. Bunu Azərbaycanın bir sıra rayonlarında və Abşeronda "kauri"
balıqqulağının tapılması da göstərir. Bu balıqqulağı Xəzər dənizi faunasına mənsub
deyil. Hind okeanında və digər ölkələrdə təsadüf edilən həmin balıqqulağından qədim
dövrlərdə mübadilə vasitəsi, pul-sikkə kimi istifadə o lunurdu. Mingəçevirdə və
Azərbaycanın digər yerlərində Tunc dövrünə və erkən orta əsrlərə aid ço xlu kauri
tapılması Azərbaycanın Hindistanla, ehtimal ki, İran vasitəsilə ticarət əlaqələrin in
mövcudluğuna dəlalət edir. Hindistanla iqtisadi və mədəni əlaqələr orta əsrlərdə
xüsusilə güclənmişdi. Rusiyadan Çinə qədər bütün torpaqların monqol hakimiyyəti
altında birləşdiyi XIII əsrdən etibarən beynəlxalq ticarət üçün şərait yaranması ilə bağlı
olaraq Azə rbaycanın uzaq ölkələ r - Hindistan və Çin lə ə laqələri xeyli genişləndi.
XV əsrdə Ba kıda, Şa ma xıda , Təbrizdə və Azə rbaycanın digər şəhərlərində hind
tacirlə rin in koloniyala rı mövcud olmuşdur. Bu ş əhərlərdə onla rın ö z karvansaraları var
idi. Köhnə Bakı qalasında (İçərişəhərdə) XV əsrə aid Multanı hind karvansarası
bugünədək qalmışdır. Başlıca olaraq Şirvanda - Şamaxıda, Ərəşdə və digər yerlərdə
istehsal olunan xa m ipə k a lan hind tacirləri Azə rbaycanda XV əsrdə və sonralar tica rət
etmişlər. Mənbələrdə XVII əsrdə Hindistandan Bakı yaxınlığındakı Su raxanıya əbədi
oda sitayiş üçün hind zəvvarlarının gəld iyi qeyd edilir.
XVIII əsrdə varlı hind tacirləri Sura xanıda nadir abidə - od məbədi və hindli
zəvvarla r üçün hücrələr tikdirdilər. Atəşgahda yaşayan guşənişin oda s əcdə edir,
tərki-dünya (asket) həyat tərzi sürərək, ruhlarını xilas və bədənlərini tələf et məyə
çalışırdılar. Atəşgahdakı kitabələrin o xun ması Suraxanı atəşpərəstlərin in hind mənşəli
Dostları ilə paylaş: |