225
tacirlə rinə də h imayədarlıq edirdi.
Knyaz Sisianovun qraf A.Vorontsova yazdığı 13 dekabr 1802-ci il tarixli
mə ktubda deyilir: "Mənim canişinim genera l-leytenant Knorrinq tapşırıqla bakılı
Hüseynqulu xandan onun məmurlarının Dərbənd və Dağıstan tacirlərin in bu xan ın
torpaqlarında sahilə atılmış gəmilərdən qarət etdikləri malların ın onlara qaytarılmasını
tələb et mişdi..." Rusiya höku mət i Hüseynqulu xandan onun qardaşının və təbəələ rin in
Həştərxandakı hind taciri Muqundas Terendasovun Bakı xanının torpaqlarında sahilə
atılmış gəmisindən qarət etdikləri rus tacirlərinə məxsus mallara görə vurduqları ziyanı
ödəmək üçün 10000 manat tələb etmişdi.
52
Bu mə ktublaşmadan, hə mçin in aydın olur ki, hindlilə r əvvəlki kimi koloniyala rı
olan Həştərxanla Ba kı arasındakı tica rətdə əhəmiyyətli rol oynayırdılar.
Rus hökumətin in Bakıya və Xəzər dənizində ticarətə nə qədər böyük əhəmiyyət
verdiyi knyaz Sisianovun Skibinevskiyə göndərdiyi 15 yanvar 1803-cü il ta rixli
sərəncamından da görünür: "...Siz Ba kı limanın ın Rusiyanın ticarət gəmiç iliy i üçün nə
qədər la zım olduğunu bilirsiniz, indi o, b izim üçün ş əhərin ö zündən daha
əhəmiyyətlidir. Lakin şəhərin və limanın təbii mövqelərinə görə b izim qoşunlarımız,
əlverişli fürsət düşən kimi gec-tez Bakın ı hökmən tutmalıdır..."
53
Başqa bir sənəddə - Sisianovun Rumyantsevə göndərdiyi 31 avqust 1803-cü il
tarixli məlu matda o xuyuruq: "Hindistan ticarət i kimi Bassoradan keçən əsas və zəngin
İran ticarətinin də ingilislərin əlində o lduğu indiki vaxtdan bunu deməy i ö zü mə rəva
görürəm ki, hansısa gözlən ilməz hadisələr istisna olmaqla bu ticarəti hazırkı yolundan
döndərmək mü mkün deyil. Ona görə də belə nəticəyə gəlirəm ki, bizim Xəzər dənizi
vasitəsilə ticarət imizin müvəffəqiyyəti Mazandaran əyaləti, Astrabad və Bakı a rası və
Qəndəhardan Astrabada və Xivəyə gətirilən hind mallarının cüzi bir hiss əsi ilə
məhdudlaşacaqdır..."
54
Gətirilən materia lla r liman ş əhəri kimi başlıca olaraq İranla Rus iya arasında
tranzit t icarətlə bağlı olan Bakın ın əhəmiyyətini kifayət qədər göstərir.
Daha sonrakı dövrə (1832-ci il) aid bəzi arxiv sənədlərində Bakıdakı ticarətin
həcmi haqqında təsəvvür yaradan mə lu matlar vard ır. Şəhərdə 500 ayrıca dükan, 207
dükanı olan 9 karvansara olduğu xəbər verilir.
55
Dükanların sayı (707) ço x böyük
görünə bilər, belə ki, qalanın içindəki şəhərin özü iri deyild i. Lakin məlu mdur ki,
sənətkarla r, adətən öz mə mulat larını satdıqları dükanlarda işləyirdilər. Digər tərəfdən
karvansaralardakı dükanlar gəlmə tac irlərə icarəyə verilirdi. XIX əsrin əvvəlində Ba kı
xanlığında quru karvan ticarəti üçün 470 dəvə və təqribən 3000 at var id i ki, bu da
karvan yolu ilə xeyli mal daşındığına dəlalət ed ir.
226
4. SOSĠAL MÜNASĠBƏTLƏR VƏ ġƏHƏR QURULUġU
Bakı xanlığ ına aşağıdakı 39 kəndi olan Abşeron yarımadası da xil id i
1
:
Maştağa
Zabrat
Nardaran
Məhəmmədi
Bilgəh
Digah
Buzovna
Fatmay ı
Şağan
Go radil
Mərdəkan
Pirşağa
Türkan
Kürdəxana
Kürkənt
Keşlə
Zirə
Əh mədli
Qala
Zığ
Hövsan
Əmircan
Hökmah
Bülbülə
Gü zdək
Sabunçu
Qobu
Binəqədi
Xoca Həsən
Masazır
Biləcə ri
Nov xana
Pirəkəşkül köçü
Saray
Suraxanı
Corat
Ba la xana
2
Xırdalan
Ra mana
Bakı xanlığın ın paytaxtı, onun iqtisadi və inzibati-siyasi mərkəzi Bakı şəhəri idi.
Bakı xanlığın ın ərazisi başqa xanlıqlara n isbətən kiçik (təqribən uzunu 80, eni 60
verst)
3
, əhalisi isə az idi; 1820-ci ildə əha lin in sayı 20 mindən ço x deyild i.
4
Bakıxanovun məlu matına görə Abşeronda türklər yaşayan bir neçə kənd istisna
olmaqla, qa lan kəndlərin əhalisi tatla r olmuşdur.
5
Bizim ə limizdə XVII əsr Ba kısına aid
statistik məlu mat lar yo xdur. La kin bə zi səyyahların və arxiv sənədlərinin məlu mat ları o
vaxt Bakı qalası əhalisinin 7 mindən ço x o lmadığ ını ehtimal etməyə imkan verir.
Zeynalabdin Şirvanin in məlu matına görə XVIII əsrin sonlarında Bakın ın əhalisi
3 min ailədən ibarət olmuşdur.
6
La kin bu rəqə m aç ıq-aşkar şişird ilmişdir; belə ki, hər
227
ailə o rta hesabla 5 nəfərdən götürülsə, şəhərin əhalisi 15 min a lınar ki, bu da digər
mənbələ r tərəfindən təsdiq edilmir.
1807-c i ilin mə lu matına görə "şəhərdə 500 ev var, əhalinin sayı 3 minə
yaxındır".
7
Lakin general-leytenant Repinin 1810-cu ildə tərtib etdiyi cədvəldə Ba kı
şəhəri əhalisinin tərkibi haqqında ehtimal ki, daha dəqiq məlu mat verilmişdir.
8
Rus
çarizminin Bakı xan lığ ını istila etməsindən keçən dörd il XVIII əsrin sonu-XIX əsrin
əvvəllərindəki şəhərin sosail tərkibində və simasında ço x böyük dəyişiklik əmələ gətirə
bilmə mişdi. 1810-cu ilin mə lu matına görə Bakı və onun ətrafında 2235 nəfər kişi
yaşayan 931 ev var id i.
9
Ehtima l et mə k ola r ki, əhalinin ü mu mi sayı qadınlar və
gəlmələ rlə birlikdə 6 minə çat ırd ı.
Göstərilən miqdarda evlərdən 897-sində "ələvi məzhəbindən olan
müsəlman lar", 34-də ermən ilər, 10-da isə yəhudilər məskunlaşmışdı.
1820-c i ilin mə lu matına görə Bakıda və şəhər ətrafında 1137 a ilə, ya xud 5152
nəfər əhali yaşayırdı.
10
Be lə liklə, şəhərin əha lisi gəlmə lərlə b irlikdə təqribən 6-7 min
nəfər id i.
K.Spasski-Avtonomovun mə lu matına görə 1851-ci ildə, çarizmin Ba kın ı işğal
etməsindən 45 il sonra İçərişəhərdə yerli sakinlərə mə xsus evlərin sayı 1688, şiə
müsəlman ların sayı isə 7875 nəfər idi
11
; rus mə murları və ermən i tacirlə ri buraya da xil
deyildi. Ehtimal ki, be lə q ısa bir müddət ərzində 1810-cu ilə nisbətən qalada evlərin
(931
ev)
və
yerli
əhalin in bakılıların sayı xey li artmışdır. Gö rünür,
K.Spasski-Avtonomovun gətirdiyi mə lu mat lar gerçə kliyə uyğundur.
Əhalinin sayına görə Bakıdan sonra ikinci yeri 3 min əhali yaşayan Maştağa
kəndi tuturdu. Bala xana, Bu zovna, Nov xana, Qa la, Nardaran kəndlərinin hər birin in
mindən ço x əhalisi var idi.
12
Bakı təsərrüfat ba xımından kəndlə rlə birlikdə vahid b ir
nahiyə təşkil edirdi. Şəhər ə rzaq məhsulla rı və şəhər təsərrüfatına la zım olan s ənətkarlıq
mə mu latla rı ilə təchiz o lunurdu. Neft və duz mədənlərinə, zəfə ran tarlala rına, meyvə
bağlarına və üzü mlü klərə sahib olan əyanlar şəhərdə yaşayaraq tabeliklərində olan
rəiyyəti və şəxsən mülkədara təhkim o lunmuş rəncbərlə ri istismar edirdilər. Feodal
ierarxiyasın ın başında xan lığ ın ali hakimi və külli-ixtiyar sahibi o lan xan dururdu. Xan
hakim feodal sinfınin torpaq sahibləri və mülkədarların mənafeyin i təmsil ed irdi. Nadir
şahın ölümündən sonra bakılı Dərgahqulu xanın oğlu, ordunun şaha ən yaxın
əmirlərindən olan Mirzə Məhəmməd xan öz mövqeyindən və bakılılar arasında
nüfuzundan istifadə edərək Bakıda hakimiyyəti ələ keçirib özünü müstəqil xan elan etdi
və şahın naibi Qale mi qovdu.
13
1747-c i ildən 1806-cı ilə qədər davam edən Ba kı xanla rı
sülaləsinin aşağıdakı nü mayəndələri olmuşdur:
I Mirzə Məhə mməd xan Də rgahqulu xan oğlu 1747-ci ildən 1768-c i ilədək
hakimiyyət sürmüşdür .
Məlik Məhəmməd xan I Mirzə Məhə mməd xan oğlu 1768-c i ildən 1784-cü
Ehtimal ki, dağ y əhudiləri – tatlar nəzərdə tutulur.
M irzə M əhəmməd xanın Bibiheybət qəbiristanındakı mərmər qəbir daşındakı ölüm tarixini
Ə.Ə. Ələsğərzadə oxumuşdur.
Dostları ilə paylaş: |