[]

217 
 
Hə min  neftdən  Azərbaycanda  və  İranda  revmatizm,  podaqra,  dəri-zöhrəvi  və  s. 
xəstəliklə rdə  dərman  kimi  istifadə  olunurdu.  Onu  "yarım,  ya xud  bir  yarım  unsiya"
9
 
miqdarında qəbul edirdilər. Abşeronun neft quyularının  ço xu xanın  mü lkiyyəti idi. Ağ zı 
daşla örtülmüş ağ neft quyuların ın üstünə palçıq tökərək üzərində xanın adı yazılırdı.
10
 
Bakı xanın ın neftdən və duzdan illik gəliri q ırx min manata çatırdı.
11
 
XVIII əsrin  80-ci  illə rinədək ağ və qara  neft  hasilatı  xey li a rtdı. (Qara  neftlə, 
yəni  qırla  -  S.A.)  Bakı  ev lərinin  yastı  da mlarını  örtürdülər.  Ye rli  əhali  qu mla  
qarışdırılmış  xırda  yapmalar,  yaxud  kürə  şəklində  neftdən  yanacaq  kimi  istifadə 
edirdi.
12
 1796-c ı ildə  Bakıda olmuş Marşall fon Biberşteyn xəbər verirdi  ki, "Abşeron 
yarımadası  tükən məz  neft  ehtiyatına  malikdir..."
13
  "...Neft,  başlıca  ola raq,  Gilanda 
satılır. Ona görə də bu əyalətdəki baramaqurdu bəsləyənlər ya təcrübədən, ya da kütləvi 
avamlıqdan nefti həmin qurdların becərildiyi evləri, işıqlandırmaq üçün yandırıla bilən 
yeganə maddə sayırlar".
14
 
Bu zaman böyük miqdarda ağ neft quru yolla və dənizlə kirjimlərdə və xırda gəmilərdə 
bir sıra ölkələrə daşınırdı.
15
 1796-c ı ilə  aid  bir sənəddə "saz ta xta çarbəndi olan  eni 2 1/4 
arşın, dərinliyi 13 sajın, daşla hörülmüş qapaqlı" ağ neft quyusu təsvir edilir. Nefti ixrac 
etmə k üçün "xan ın müəyyən etdiyi yerə" bir bat man, ya xud 20 funt neft üçün xan pulu 
ilə b ir abbası, ya xud 20 qəpik ödənilirdi.
16
 Qme lin in  mə lu matları  ilə  müqayisədə neft 
ucuzlaşmışdı ki, bu da görünür onun hasilatının artması ilə bağlı idi. 
XIX əsrin əvvəlində Abşeronda 100-ə ya xın  ağ neft,  15 qara  neft quyusu var 
idi.
17
  Yığ ılmış  neft in  ha mısı  a rabalarda  Ba kıya  daşınırd ı.  Orada  nefti  çənlə rdə 
saxlay ırd ılar.  Şəhərin  cənub  divarının  yaxın lığ ındakı  təpədə  yeraltı  baş  rezervuar, 
yaxud baş qara neft anbarı var  idi.
18
 İllik qara neft hasilat ı təqribən 240  000 pud  idi. 
Neftin  ço x hissəsi (təqribən  215 000 pud) İrana ixrac edilir, qalan hiss əsi isə ölkədə 
istifadə olunur və Həştərxana aparılırdı. 800 puda yaxın ağ neft istehsal edilirdi.
19
 
XIX  əsrin  əvvəllərində  qara  neft  quyularının  sayı  XVII  əsrlə  müqayisədə  3 
dəfədən az olmayaraq aşağı düşdüyü halda, ağ neft quyularının sayı de mək olar ki, 3 
dəfə  artmışdı.  İllik  neft  hasilatı  da  XVII  əsrlə  müqayisədə  5  dəfədən  çox  a zalmışdı. 
Sosial-iqtisadi və siyasi amillərlə ə laqədar neft ixrac ı da XVII əsrə n isbətən xeyli aşağı 
düşmüşdü. 
Abşeronda neftdən əlavə, çoxlu  miqdarda duz istehsal olunurdu. Ən yaxşı duz 
Bakın ın şimal qərb indəki böyük Masazır gölündən çıxarılırd ı. 1770-ci  ildə du zun bir 
pudu yeddi qəpik yarıma  satılırd ı. Onun gəliri xanın xə zinəsinə daxil o lurdu.
20
 1796-cı 
ildə  bu duzun hər a rabasının (furasının) ixrac ı üçün xan pulu ilə 5 manat, bir eşş ək, at, 
yaxud ökü z yükündən (xarvar-xalvar - S.A.)
21
 isə 1 man. 60 qəp. alınırdı. Pu lla r " xan ın 
müəyyən etdiyi yerə" ödənilird i".
22
 
Qambın  şahidliyinə  görə,  təkcə  Masazır  gölündən  ildə  150  min   pud  əla  duz 
çıxarılırd ı.  Xalvarı  1  man.  25  qəpiyə  satılan
23
  bu  duz  dəniz  və  quru  yolla  böyük 
karvanlarla İrana və A zərbaycana aparılırd ı. 
1747-c i ildə şəhərin ətrafında böyük zəfəran tarlala rı var id i.
24 
Lerx göstərirdi ki, 
"...zə fəran bağla rı əvvəlkindən qat-qat ço x idi. Onla r ş əhərin  ya xınlığında salın mışdı".
25
 
1770-c i  illə rədək  Ba kıda  zə fəran becərilməsi  xey li artsa da, bu bitki  Dərbənddə daha 

---

218 
 
geniş  miqyasda  əkilməyə  başladı.
26
  XVIII  əsrin  sonlarında  Abşeronda  zəfəran 
becərild iyini bir sıra s əyyahlar da qeyd etmişlər.
27
 
XIX  əsrin  əvvəllərində  Bakıda  və  Abşeronda  ildə   500  puda  ya xın  zə fəran 
yığılırdı.  Onun  bir  pudunun  qiyməti  8  manatdan  15  manatadək  idi.  Bu  zəfəran 
Avropada
28
 (Fransa, İtaliyada) becərilən  zəfərandan daha yüks ək keyfiyyətli sayılırdı. 
Zəfəran bit kisi üçün ayrılmış sahələrin sayı 1800-ə ya xın id i.
29
 
XVIII  əsrin   ikinci  yarısında  Abşeronda  az  miqdarda  pa mbıq   becərilirdi.
30
 
Yarımadanın şərq hissəsinin bəzi  kəndlərində kö kü əla boyaq maddəsi olan boyaqotu 
(qızılboya) əkilirdi.
31
  Yarımada əhalisi buğda və arpa da əkirdi.  Quraqlıq  keçən qıtlıq 
illərində əhali duzu və neft i qonşu xanlıqla ra apararaq ta xıla dəyişird i.
32
 
XIX əsrin  əvvəlində  Ba kı  xan lığ ında əhali  ma ldarlıq la  məşğul olurdu.  Burada 
iribuynuzlu mal-qaranın (ökü z və  inə klə r) sayı təqribən 5 minə, davarın (qoyun) sayı is ə 
43 minə çatırd ı.
33
 
Bakın ın yaxınlığındakı adalardan birində (Çilov) suiti ovlanırdı (təqribən ildə 6 
min).  Ov  Həştərxana,  oradan  is ə  suiti  piyindən  sabun bişirilməsində  istifadə  olunan 
Kazana göndərilirdi.
34
 
XIX əsrin  əvvəlində Abşeronda 1800-ə  ya xın meyvə bağı və üzü mlük var idi.
35
 
Bakı sakinlərinə məxsus bağlar da onların arasında idi. 
1832-c i  ilə a id daha sonrakı  mənbədə şəhərin və forştadtın 67  xa lvar  (təqribən 
200  hektar)  yararlı  torpağı,  209  zəfəran  sahəsi,  25  qovun-qarpız  bostanı,  habelə 
Maştağa,  Nardaran,  Bilgəh,  Mərdəkan,  Bu zovna,  Kürdəxana,  Pirşağa,  Nov xana  və 
Bülbülə kəndlərində şəhər sakinlərinə məxsus 350 ü zü m bağı o lduğu göstərilir.
36
 
 
 
 
 
 
3. TĠCARƏT 
 
Bakı  xanlığı yarandığ ı vaxt (1747-ci  il) bütün ölkədə təsərrüfatın dağılması  ilə 
bağlı  Bakı  şəhərində  sənətkarlıq  və  ticarət  tənəzzül  keçirird i.  Hakim  feodal 
münasibətləri  şəraitində  və  basqınlar  nəticəsində  əmtəə  istehsalı  inkişaf  etmirdi. 
1747-c i  ildə Ba kıda olmuş  Lerx ya zırdı: " Bu ş əhər ço x yo xsul  idi və onun bazarında 
demə k ola r ki, heç nə satılmırdı".
1
 
Nadir  şahın  ölümündən  sonra  taxt-tac  uğrunda  mübarizə,  A zərbaycanda  xalq 
iğtişaşları  və  siyasi  qarışıqlıqla  bağlı  olaraq  1748-ci  ilin  noyabrındakı  "dəhşətli 
şuluqluqlar İranda ticarəti tamamilə  məhv etdi...".
2
 Ka rvanları qarət  edən və tacirlə ri 
öldürən  quldur  dəstələrinin  meydana  gəlməsi  ilə  bağlı  u zaq  ölkələrlə  karvan  ticarəti 
xeyli azaldı. Lakin Həştərxandan Bakıya dəniz ticarəti yolu  beynəlxalq ticarətdə hələ öz 
əhəmiyyətini  itirməmişdi.  Lerxin  sözlərinə  görə,  "artıq  o  birisi  il  Həştərxan  tacirləri 
Xəzə r dənizi  ilə   Gilana,  Bakıya və   Dərbəndə üzür və gə milərdən düşməyərə k,  xırda 
gəmilə rdə  üzüb  gələn  ye rli  ca maatla  t icarət  aparırdıla r;  a mma   onlar  daha  uzağa 

---