203
rəğbət sahibi deyil. On lar şikayətlənirlər ki, xan onların üzə rinə hə mişə elə böyük
məb ləğdə vergi qoyur ki, onu, de mək o lar ki, heç va xt ödə mə k mü mkün deyil. Onun
haqqında yaxşı fikirdə olan lar, yaxud həqiqəti deməkdən qorxanlar belə xanı son dərəcə
dövlətli təsvir edir, bununla da, onun hərisliyi ilə bağlı şikayətləri təsdiqləyirlər".
16
Rusiya höku mətinin Gürcüstandakı müvəkkili, A zərbaycan şəhərlərin in 80-ci illərdəki
vəziyyətini təsvir edən S.D.Burnaşovun mə lu matına görə Də rbənd xan ından asılı o lan
Bakı xan ı Məlik Məhəmmədin qoşunu 500 nəfərdən ço x deyildi.
17
Fətəli xan ın
sədaqətli vassalı olan Ba kı xan ı Quba xanın ın apardığı mü haribələrdə ö z qoşunu ilə
birlikdə iştira k edird i. Ayrı-ayrı xan lar arasında araçəkiş mələ ri qurtarmaq bilmirdi.
Bakı xan ı da bu mübarizəyə qoşularaq, tabe və qohum olduğu Fətəli xan ın tərəfində
vuruşurdu. Məlik Məhə mməd xan h.l 188 (1774)-ci ildə Fətə li xanın Şa ma xı xanı Ağası
xanla və avar xanı Novsal xanla Şirvanda, Şa ma xı ya xınlığında baş verən döyüşlərində
iştirak etmişdi.
18
Bu za man Fətəli xana qarşı yürüşdən qayıdan Usmi Əmir Hə mzə
Bakın ın üstünə gedərək onu tutmağa cəhd göstərdi, lakin yaxşı möhkəmləndirilmiş
qalanı almaq mü mkün olmad ığından onun ətrafını qarət edərək geri qayıtdı.
19
H. 1199 (1785)-cu ildə va xtı ilə Şəki xanı Hüseyn xan tərəfindən gözləri
çıxarılan Ağası xan Fətəli xana məğlub olaraq oğlanları Əh məd bəy və Məhəmməd
bəylə birlikdə Bakıya sürgün olundu və h.1207 (1788)-c i ildə onların üçü də Fətəli
xanın əmri ilə ö ldürüldü.
20
Bakı xanı Məlik Məhəmməd xan h.l799-cu ildə qaynı Fətəli xan ın razılığı ilə bir
ildən bəri düşmənçilik edən Fətə li xanla Qarabağ xanı İbrahimxə lil xanı barışdırmaq
məqsədilə Qarabağa getdi. La kin onun gəlişinə şübhə ilə yanaşan İbrahimxə lil xan onu
həbs edərək 2 il həbsdə saxladı və ya lnız Fətəli xan və onun müttəfıqləri Qubada 8 minə
yaxın qoşun toplayıb İbrahim xanın üstünə gedəndən sonra azad etdi. Məlik
Məhəmməd xan 1781-ci ilin yanvarında Ba kıya qayıtdı.
21
İran hakimi vəkil Kərim xan Zənd 1799-cu ilin fevralında öldükdən sonra İranda
araçəkişmələri başlandı. Bu vaxt Bakı xanının sıxış dırd ığı rus tacirləri və konsulu
Həştərxana getdilər.
22
Siyasi şəraitdən istifadə edən Rusiya höku məti Həştərxanda
İrana qarşı ekspedisiya hazırlamağa başladı. 1781-ci ilin iyununda Həştərxandan
Astrabad körfəzinə qraf Voynoviçin ko mandanlığı ilə tərkibində 443 nəfər o lan kiçik
bir eskadra göndərildi. Onun məqsədi körfəzdəki adaların b irində Hindistanla ticarət
əlaqələri üçün faktoriya yaratmaq idi.
23
Bütün bunlar, habelə rusların hərbi hazırlıq
aparması haqqında xəbərlər İranın və Türkiyənin hakim dairələrini ço x narahat edirdi.
Yaran mış siyasi vəziyyət öz sərvətlərini dağlarda g izlətmiş Bakı və Dərbənd xan larını
da təşvişə salırdı.
24
Bu vaxt Ba kı xan lığ ının dövlət işləri ilə Fətə li xan məşğul olurdu.
Əslində, xanlığ ı o idarə edirdi. Aşağıdakı fakt da bunu təsdiq edir. Qraf Voynoviçin
eskadrasının gəmiləri geri qayıdarkən "rus ticarətlərini sıxışdırdığına görə" Bakı xanını
qorxut maq məqsədilə 1782-ci il iyun ayın ın a xırlarında Bakı limanına da xil oldu.
25
Eskadra limana da xil o larkən Bakı şəhərin in qala d ivarla rında qoyulmuş 11 topdan
salam atəşi ilə qarşılandı.
26.
Qraf Voynoviçin başçılıq etdiy i eskadranın Ba kıya da xil o lmasını bu za man
Qubada olan Fətə li xana xəbər verd ilər. Fətə li xan avqustun 9-da Ba kıya gəld i və qraf
204
Voynoviçi təbrik et mə k və qulluq göstərmə k tə klifi ilə onun yanına elç ilər göndərdi.
Qraf Voynoviç onun təbrikinə cavab verərək, Bakıda və Dərbənddə ticarət edən rus
tacirlə ri ilə bağlı bəzi məsələ ləri onunla niza ma salmaq istədiyini bildird i.
27
Onlar
avqustun 13-də danışıqla r aparmaq üçün görüşdülər.
28
Qablitsin məlu mat ına görə, xan la Voynoviç a rasında danışıqlar avqustun
axırınadək davam etdi və Voynoviçin bütün tələblərinin qəbul o lunması və xandan rus
tacirlə ri üçün olduqca əlverişli ilt iza m a lması ilə başa çatdı.
29
1782-1783-cü illə rdə hələ sağ olan Hac ı Mə lik Məhə mməd xan Ba kı xan ı idi,
lakin, əslində Ba kı xanlığını idarə edən Fətəli xanın a li hakimiyyətinə tabe idi.
A.Bakıxanov Məlik Məhəmməd xana belə b ir müsbət xarakteristika verir:
"Hicri 1196-cı (1781) ildə dindar, ədalət li bir ə mir o lan bakılı Hacı Mə lik Məhəmməd
xan Hacı M irzə Məhəmməd xan oğlu 11 yaşlı oğlu II M irzə Məhəmməd xanı dayısı
Fətəli xan ın himayəsi alt ında Ba kı hakimi təyin etdi. Özü Ətabətə (Kərbə laya və
Nəcəfə) ziyarətə gedib, Nəcəfi-əşrəfdə vəfat etdi".
30
La kin Mə lik Məhə mməd xanın Bakıxanov tərəfindən göstərilən ölü m tarixi
(1781-ci il) dəqiq deyil; Məlik Məhə mməd xanın onun oğlunun göstərdiyi ölüm tarixi -
1784-cü il daha düzdür.
31
Azərbaycanın bir neçə xanlığın ın tabe olduğu qubalı Fətə li
xan bütün Şirvana sahib idi. Fətəli xan ın həddi-büluğa çatmamış bacısı oğlu Bakı xanı
II Mirzə Məhəmməd xan onun qəyyumluğu altında idi.
32
Xanlığı, əslində, azyaşlı xan ın
anası Xədicə Bikə idarə ed irdi.
1789-cu ildə Fətəli xan qəflətən xəstələndi. Art ıq sağalmayacağını hiss edən
Fətəli xan tələsik bac ısı Xədicə Bikənin yanına, Ba kıya getdi və h.l203-cü ildə (22 ma rt
1789-cu ildə) orada 53 yaşında öldü.
33
Bunu onun Şıx kəndində məscidin həyətində -
mə za rlıqdakı qəbrində qoyulmuş mərmə r başdaşındakı kitabə təsdiq edir.
34
II Mirzə
Məhəmməd xan dayısı qızı, Şey xə li xan ın bacısı Xanbikə xan ımla evlən mişdi.
H.1205 (1791)-ci ildə Bakı xanlığını ə lə keç irməkdə ona kö mək göstərərsə,
Əh məd xana xərac verməy i vəd edən II Mirzə Məhəmməd xanın əmisi, I M irzə
Məhəmməd xanın oğlu Məhəmmədqulu ağanın fitnəkarlığ ı nəticəsində Fətəli xan ın
böyük oğlu, onun varisi Əh məd xan la Bakı xanı II M irzə Məhəmməd xan arasında
ədavət düşdü.
35
Bakı xanlığ ında xanlar arasında çəkişmə, əsasən, böyük gəlir gətirən neft
mədənlə ri üstündə baş verirdi.
Bakıxanovun məlu matına görə Əh məd xan Salyana yürüş bəhanəsi ilə qoşunun
bir hissəsini Ba kıya, heç nədən xəbəri olmayan II M irzə Məhəmməd xanın üstünə
göndərdi. Gizlincə Bakıya gələn Məhəmmədqulu ağa öz tərəfdarların ı toplayıb qalan ın
təslim o lması üçün hazırlıq apardı. Nəticədə Məhə mmədqulu ağa bütün istehka mla rı
ələ keçird i, II M irzə Məhəmməd xan isə həbs olunub Qubaya göndərild i. Lakin Bakıda
möhkəmlənən Məhəmmədqulu xan qubalı Əh məd xana vəd verdiy i xəracı verməkdən
boyun qaçırdı. Tutduğu düşünülməmiş işdən peşman olan Əh məd xan II M irzə
Məhəmməd xan ı qoşunla birlikdə Bakı qalasını tut mağa göndərdi. Əhalinin xəyanət
etməsindən qorxan Məhəmmədqulu xan onların I Mirzə Məhə mməd xan ın Nad ir şah
vaxtında topladığı xəzinəni qarət etməsinə imkan verd i. Şəhər əhalisi tərəfindən dəf
Dostları ilə paylaş: |