207
etdi. Qazıqu muqlu Xanbutay xan ın Şəki xan ı Məhəmmədhüseyn xana hücum etdiyini
eşidən Şeyxəli xan bacısı ilə evlən məyə hazırlaşdığı bakılı M irzə Məhəmməd xanı min
nəfərlik dəstə ilə Bakının 14 verstliy ində, Ba la xana kəndin in neft quyuların ın yanında
qoyub Şəki xan ının kö məyinə getdi.
50
Bakın ın ya xın lığ ında olan Mirzə Məhəmməd xan şəhərə heç bir ma l bura xmırdı
və duzlu gölləri, neft quyuların ı tutaraq Hüseynqulu xan ı g əlir mənbələ rindən məhru m
etdi. Bu, 1795-ci ilin əvvəlinədək, Hüseynqulu xanın öz ya xın qohumu Manaf b əyi
Həştərxan yolu ilə general Qudoviçin yanına yollayana q ədər davam etdi. Xan
mə ktubunda Şeyxə li xan ın hərəkətlə rindən şikayətlənir, kö mə k istəyir və öz adından,
xüsusilə bütün Bakı şəhəri əhalisi adından əbədi olaraq Rusiyanın təbəəliyinə keçmək
istədiyini ifadə edirdi.
51
Genera l Qudoviç Ba kını tala ma maq barədə Şey xə li xana
mə ktub yazd ı. Bu ş əhər Şey xə li xanın adına düşdüyündən o, Rusiya dövlətin in
tərkib inə da xildir, buna görə də Qudoviç ona məsləhət gördü ki, Bakı xan ı ilə dinc yolla
hesablaşsın.
52
Şeyxəli xan ö z torpaqlarından kənarda ikən Hüseynqulu xan e lə hə min
1795-c i ildə Ba kıdan qoşunla hərəkət ed ib, M irzə Məhəmməd xanı məğlubiyyətə
uğratdı, onun özünü isə ailəsi və Şey xəli xanın nişanlısı ilə Bakıya gətirdi. M irzə
Məhəmməd xanın yanında olan Də rbənd qoşunu pərən-pərən düşdü, onun ailəsindən
isə təkcə Şey xəli xan ın yanına qaçan kiç ik qardaşı Kəblə Hüseyn ağa xilas oldu.
53
Şirvanlı Mustafa xan Şey xəli xanı Hüseynqulu xanla barışdırmağa çalışdı. 1795-ci ilin
payızında sonradan evləndiyi nişanlısı Bəyim, habelə qayınanası, ailəsi ilə birlikdə
qayını Bakıdan Şey xəli xan ın yanına qayıtdı. Şey xəli xan Hüseynqulu xan la Bakıdan
götürülən gəlirin bir hissəsini Bakı xan ına, bir h issəsini Şey xəli xana, bir hissəsini isə
Mirzə Məhə mməd xana çatmaq la üç hiss əyə bölünməsi şərtilə sülh müqaviləsi
bağladı.
54
1795-c i ilin dekabrında Hüseynqulu xanın rus t əbəəliyinə qəbul olun ması
haqqında ali fərman verild i və onun yuxarıda adı çəkilən elçisi saraya yola salındı.
Onun rus təbəəliyinə qəbul olun ması haqqında bəndlərdə deyilirdi:
"1-ci - Xanın və onun varislərinin xan lıq rütbəsi imperator Əlahə zrətlə ri
tərəfindən təsdiq olunma lıdır. 2-c i -O, Rusiyanın təbəəsi olmayan qonşu məliklə rlə
Qafqa z xəttinin baş ko mandanı ilə əvvəlcədən ra zılaşdırılmadan heç bir mühüm
məsələdə ə laqəyə girmə mə lidir. 3-cü -Rusiya tacirlərinə yüksək imt iyazlar verilməlid ir.
4-cü - Onun sahillərinə ç ıxa rılmış gə milə r yükləri ilə birlikdə to xunulmadan və
vaxtında sahiblərinə qaytarılsın. 5-ci -Rusiya gəmilərindən biri daim Bakı limanında
dayansın. 6-cı - Rus tacirlərinin farslarla və başqaları ilə olan işlərinə təkcə Bakı
hakimləri tə rəfindən deyil, konsulun iştirakı ilə başlansın. 7-ci -Şey xə li xan ın Ba kıya
iddiası ilə ə laqədar xan ın ona ödəməyə ra zılıq verdiy i qədər xə rac məqbul sayılsın,
çünki bu, Rusiya təbəəliyinə zidd deyil".
55
La kin 1795-c i ilin a xırla rında baş verən hadisələrlə ə laqədar təbəəliyə qəbulun
həyata keçirilməsi dayandırıld ı. Bakı xanın ın rus təbəəliyini qəbul et mə k istəyi onunla
izah edilir ki, o, yaran mış mürəkkəb siyasi şəraiti - İran, Türkiyə, Rusiya və Dərbənd
xanı tərəfindən daim təhlü kə olduğunu nəzərə alaraq, öz torpaqların ın etibarlı şəkildə
müdafiə o lunmasına, onu dağıntı və qarətdən xilas etməyə çalışırdı. Lakin Şey xəli xan
208
kimi Hüseynqulu xan da daxili müs təqillikdən və hakimiyyətdən məhrum
olacaqlarından qorxaraq Rusiya təbəəliyinə keç mə kdə tərəddüd edirdilər.
56
Onların
Rusiya və İranla siyasətlərindəki səbatsızlıq və ikilik də bundan irəli gəlird i. Bu və ya
digər dövlətin gücləndiy ini gördükdə onlar da gah bu, gah da başqa tərəfə meyl
edirdilər.
1795-c i ilin sonlarında Ağa Məhəmməd xan Qacar Cənubi Qafqa za yürüşə
başladı. Ağa Məhəmməd xanın güclən məsi və onun Azərbaycan xan lıq larını öz
hakimiyyətinə tabe etdirmə k n iyyəti Rusiya hökumət ini narahat edirdi və o, xana
açıqcasına başa saldı ki, Rusiyanın himayəsi altında olan bu vilayətlərə qəsd edilməsi
Rusiya əleyhinə yönəldilmiş hərəkət sayılacaqdır.
57
Dərbəndli Şey xə li xan və bakılı Hüseynqulu xan Rusiya təbəəliyin i qəbul
etməyə çalışsalar da, onların bu məsələ ilə əlaqədar elç iləri Peterburqda ikən Ağa
Məhəmməd xanın e lçilə rin i hörmət lə qəbul edib, onları hədiyyələ rlə yola saldılar. Ağa
Məhəmməd xan ın bütün Şirvana naib təyin etdiyi Şey xəli xan ona tərəf meyl et məyə və
ruslardan uzaqlaşmağa başladı.
58
Dərbənd, Ba kı və Şə ki xan ları Tiflisin 1795-c i il sentyabrın 12-də Ağa
Məhəmməd xanın qoşunları tərə findən alınıb dağıd ılmasını bayra m etdilər və e lç ilə ri
vasitəsilə Ağa Məhəmməd xana təbrik göndərərək ona itaətlə rin i yazılı izhar etdilər.
59
Bununla belə , Şa ma xın ı tutan Ağa Məhə mməd xan Ba kıdan böyük məbləğdə
pul və mal şəklində təzminat ald ı.
60
General Qudoviç şah qoşunları Şirvanı zəbt edəcəkləri təqdirdə Dərbəndi
tutmaq ə mri a lmışdı. Üç p iyada batalyonu general-mayor Savelyevin ko mandası a ltında
Dərbəndə yaxınlaşdı. Lakin Şey xə li xan rus dəstəsini qəbul etmədi. Ba kı xanı Şey xə li
xana kö mək olaraq topçularla b irlikdə iki top göndərmişdi.
61
Rusların a zsaylı dəstəsi
Dərbəndi tərk edib geri çə kild i.
Ağa Məhəmməd xan ın ordusu tezliklə Şirvanı tərk edərək Muğana, oradan da
Azərbaycanın cənubuna yollandı.
1796-c ı ilin ya zında II Ye katerinanın ə mri ilə q raf Va lerian Zubovun
ko mandanlığı ilə çar ordusu Cənubi Qafqaza və A zərbaycana böyük yürüşə başladı. Bu
yürüşün rəsmi motivi Ağa Məhəmməd xanı Tiflisi və Gürcüstanı dağıtdığına görə
cəzalandırmaq istəyi idi. Əslində isə, çar hökumət i Azərbaycanın Ağa Məhəmməd
xanın əl uzatdığ ı şimalında öz hakimiyyətini möh kəmləndirməyə cəhd göstərirdi. II
Yekaterina vaxtı ilə I Pyotrun başa çatdıra bilmədiy i Cənubi Qafqazı işğal etmək
planını həyata keçirməyə can atırdı.
Aprelin 15-də qraf Zubov böyük qoşunla (təqribən 12000 ada m) Də rbəndə
yaxınlaşdı. Mayın 10-da Dərbənd hücumla alındı. Şey xəli xanı itaətkarlıq əlaməti
olaraq boynunda qılınc məiyyəti ilə birlikdə qrafın hüzuruna gətird ilər.
62
Mayın 24-də çar qoşunları Bakıya doğru hərəkət etdilər və 20 verst irəliləyib
Rubas çayının qırağ ında düşərgə saldılar. Bakı xan ının elçiləri burada baş ko mandanın
yanına gəlib xan ın və onun bütün təbəələrinin hökmdarın iradəsinə tabe olduqlarını
bildirdilər.
63
İyunun 8-də baş ko mandanın məktublarını çatdırmaq, başlıcası is ə oraya gedən
Dostları ilə paylaş: |