[]

182 
 
kəndində də böyük bazar var idi. Burada hər cü mə günü böyük yarma rka təşkil ed ilirdi. 
Bu yarma rka lara , de mək ola r ki, hə mişə Ba kıdan tacirlə r gəlird i.
106
 
Tiflis,  İrəvan  və  Cənubi  Qafqazın  digər  mərkəzləri  ilə  də  ticarət  əlaqələri 
saxlan ırd ı.
107
 
XVII əsrdə və XVIII əsrin əvvəllərində İran və  Azərbaycanla t icarət ə laqələrini 
genişləndirən  Rusiyanın  beynəlxalq   tranzit  ipək  ticarətində  Xəzər  dənizindəki  Bakı 
kimi  əlverişli  limana  ehtiyacı  var  id i.  I  Pyotrun  1723-cü  ildə  Ba kın ı  tutmasın ın 
səbəblərindən  biri  də  bu   id i.  I  Pyotrun  tica rəti  bərpa  et mə k,  müharibə  və  ö lkədə ki 
antifeodal  üsyanlar  nəticəsində  dağılmış  şəhər  təsərrüfatını  dirçəltmək  cəhdləri 
uğursuzluqla qurtardı.
108
 Bu dövrdə Şa ma xıda
109
 və onun rayonlarında ipəkç ilik ehtimal 
ki,  1717-c i  ildə  səkkiz  ay  ərzində  70000  ada mı  məhv  edən  taun  epidemiyasının 
viranedici nəticəsi ilə bağlı tənə zzü lə uğradı.
110
 
Bu dövrdə hərbi və siyasi hadisələrlə əlaqədar  Bakı vasitəsilə İran, Türkiyə və 
digər  Avropa  ölkə ləri  ilə  t icarət   xeyli  a zald ı.
111 
Rusiyanın  Azərbaycanla  ticarətini 
canlandırmaq  məqsədilə rus tacirlərinə bir sıra  imtiyazlar vermiş  Rusiya hökumətin in 
sonrakı tədbirləri də əhəmiyyətli nəticələr vermədi. 
I Pyotr 1723-cü ildə xüsusi fərman la İranda rus tacirlə rinin tica rət şirkətini təsis 
etdi.  1732-ci  il  Rəşt  müqaviləsinə  əsasən  onlar  İran  hüdudlarında  gömrük  rüsumu 
vermədən t icarət və  digər  mü xtə lif  imtiya zlardan  istifadə edə b ilə rdilər.
112
 1735-c i  il 
Gəncə  müqaviləsi rus tacirlərinin bütün İranda və Azərbaycanda sərbəst və rüsumsuz 
ticarət et mə k imt iyazla rın ı təsbit etdirdi. 1724-cü ildə ixrac ı qadağan edilən ma llardan 
olmasına  baxmayaraq,  Senatın  fərmanı  ilə  Demidova  Sibir  dəmirini  Rusiyadan 
Həştərxan  vasitəsi  ilə  Dərbənd  və  Bakı  əhalisinin  mə işət  ehtiyacları  üçün  həmin 
şəhərlərə  aparmasına  icazə  verilmişdi.
113
  Mallardan  və  Bakıdakı  tacirlərin 
dükanlarından alınan gömrü k rüsumları bu dövrdə xəzinənin gəlirin in mühüm h issəsini 
təşkil  ed irdi.  Arxiv   sənədlərinə  əsasən  göstərilən  rüsumlar  10  avqust  1723-cü  ildən 
1730-cu  il  da xil  o lmaqla   dövr  ərzində  12312  rubl  75  1/4  qəpik  təşkil  et mişdir
114
 
(cədvələ ba x). O cü mlədən rus sikkəsi ilə 142138 r. 81 qəp., İran sikkəsi ilə 5207 r. 
3
/
4 
qəp.; bu məbləğdən əlavə mü xtə lif q iy mətsiz əşrəfi - 49 ədəd. 
Y.S.Zevakinin  qeydinə  görə,  a rxiv  sənədlərinə  əsasən  göstərilən  dövrdə  əldə 
edilən gə lir "rus işğalı ərəfəsindəki illərlə müqayisədə" 2,5 dəfə  a za lmışdır və  göstərilən 
rəqəmlər  rusların  bu  vilayətlərdən  geri  çə kilməsin in  səbəbini  aydınlaşdırır.
115
  Bu 
vilayətdən görürülən bütün gəlirin qalan 
3
/
4
-ü neftdən əldə edilirdi ki, bu da həmin dövr 
ərzində 98956 r. 55 
3
/
4
 qəp. olmuşdu.
116
 Xəzinənin həmin dövr ərzində, yəni 7 il  5 ay 
müddətində gəlirin in ü mu mi məb ləği 126531 r. 45 1/2 qəp. təşkil etmişdi.
117
 
 
 
 
 
 

---

183 
 
Cədvəl  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rəqə mlə ri  yuvarlaqlaşdırsaq  ildə  18  000  tü mən  a lınar  ki,  bu  da  ş əhər 
təsərrüfatının 1723-cü illə müqayisədə tənəzzü lə uğradığını göstərir. Belə ki, İran səfıri 
İsmayıl bəyin  məlu matına görə, o vaxtadək  Bakı neftinin və duzunun illik gəliri 6000 
tümən id i.
118
 
                                                                 
 
Zevakin Y.S. Göstərilən əsəri, cədvəl 2, səh. 128 
 
Bakıda pul xəzinəsinin gəliri 

---

184 
 
1739-cu  ildə  İranda  və  Azərbaycanda  olmuş  ingilis  s əyyah  taciri  Cey ms 
Spilmanın  məlu matına  görə,  Rusiya  Xəzərboyu  vilayətləri  işğal  edərkən  rus  tacirləri 
Həştərxan və Xə zər dənizi vasitəsilə öz tica rət gəmilərində İran və Azərbaycanla ticarət 
aparır və rus ordusu üçün mü xtəlif  ləvazimatlar gətirirdilər.  Lakin artıq  1739-cu  ildə 
Dərbəndə, Ba kıya və Rəştə ma l aparan ticarət gə milə ri, başlıca olaraq,  Ba kıdan  Rəştə 
sərnişin  daşınması  ilə  məşğul  olan  e rmənilərin   vasitəçiliyi  ilə   kirayə  götürülürdü. 
Gə milə rdə oraya neft  da aparır, habelə  Tərkidəki rus qarnizonlarına ə rzaq gətirirdilər.
119
 
Spilman  o   va xtla r  Həştərxana  gə lən  gə milə rdən  danışır.  Onla rın   birində 
ermənilərin və hindlilərin Rusiya üçün gətirdikləri 200 tay ma l var  idi.  Bundan  əlavə, 
orada  ingilis  tacirlərinə  (Sp ilmana  və  onun  yoldaşlarına)  mə xsus  ipək  də  olmuşdu. 
Digər bir gəmiyə  Bakıda Şa ma xıdan göndərilən az  miqdarda mis və ipək, Də rbənddə 
şərab  yüklənmişdi.
120
  Spilman ın  mə lu matından  görünür  ki,  o  va xtla r  hə min 
vilayətlərdən ipək ixrac ı a z id i. "Əcnəbi ma llar" gö mrük kitabın ın mə lu matlarına görə, 
hind  tacirləri  1734-cü  ildə  Ba kıdan  Həştərxana  40  partiya,  1744-cü  ildə  isə  cəmi  13 
partiya mal gətirmişdilər.
121
 
XVIII  əsrin  30-40-cı  illərində  xaric i  siyasi  və  sosial  amillərlə  bağlı  ola raq, 
Azərbaycanın  başqa  ş əhərləri  kimi,  Ba kıda  da  ş əhər  həyatının  və  xaric i  ticarət in 
tənəzzülü   müşahidə  edilir.  Nadir  şahin  qarət kar  siyasəti  A zərbaycan  şəhərlərin in 
iqtisadiyyatını tam iflasa uğratdı. 
 
 
 
 
5. BAKININ ġƏHƏR ƏHALĠSĠNĠN SOSĠAL STRUKTURU 
VƏ ġƏHƏRĠN ĠDARƏ OLUNMASI 
 
XVI  əsrdə  və  XVIII  əsrin  birinci  yarısında  Bakı  ş əhərinin  sosial  siması 
mənbələ rdəki  məlu mat ların  kasadlığı  üzündən  öyrənilməsi  Çət in  olan,  tədqiq 
edilmə miş  məsələlərdəndir.  Hə min  dövrdə  Ba kı  şəhərinin,  e ləcə  də,  Azə rbaycan 
əhalisinin  tərkib i  haqqında  heç  bir  statistik  məlu mat  yo xdur.  Bu  məsələyə  dair 
səyyahların  yol  qeydlərində  çox  ötəri  mə lu matlar  gətirilmişdir.  Bə zi  mə lu matlar 
fərmanla rdan, lap idar mənbələ rdən götürülmüşdür. 
O  vaxtlar  şəhərin  əhalisi  qalada  yaşayan  4-5  min  nəfərdən  çox  deyild i.
1
  Ba kı 
şəhərinin  əhalisini  sosial-iqtisadi  vəziyyətinə  görə  beş  kateqoriyaya  bölmək  o lar:  1) 
şəhərin  dünyəvi  feodal  zadəganları,  2)  ruhanilər,  3)  tacirlər,  4)  sənətkarlar,  5)  şəhər 
əhalisinin d igər təbəqələri - müflisləşmiş kəndlilər, günəmuzd fəhlələr, qullar və i.a. 
Şirvan  h.945  (1538)-ci  ildə  Səfəvilər  dövlətinə  b irləşdirildikdən  sonra  Şirvan 
vilayətinin hakimliyinə Sə fəvilər sülaləsinə mənsub bəylərbəyilər (şahın canişini) təyin 
edilməyə başladı.  Bəy lərbəyilər əvvəllər şahzadələrdən, sonralar  isə şaha qohum olan 
xanlardan,  ad lı-sanlı  feodallardan  təyin  olunurdu.  Şirvan  bəylərbəyiliyinin  mərkəzi 
Şamaxı şəhəri id i, Bakı isə ticarət şəhəri və liman id i. Bəy lərbəyilər daxili idarəetmədə 
böyük müstəqilliyə malik idilər; qoşun, inzibati hakimiyyət, maliyyə məsələləri onların 

---