[]

80 
 
edilmiş həmin dövrə aid Rey keramikası və bürünc Kubaçi məmu latları məşhurdur. 
Şərq ö lkələri ilə Qərb arasında A zərbaycandan uzanıb gedən qədim beynəlxalq 
tranzit tica rət yolları Abşeron yarımadasının ya xın lığ ından keçird i. XI-XII əsrlərdə və 
sonralar Azərbaycanı Hindistan və Çinlə  bağlayan dünya ticarəti cənub magistral quru 
yolu ilə - Orta Asiya, İran və Azərbaycanın cənub vilayətləri vasitəsilə və şimal yolu ilə  
-  Xə zə r  sahili  boyunca  Dərbənd  keç idinin  yanından  ötüb  xəzə rlə r  ö lkəsinə  və  daha 
uzaqlara  - həyata keçirilird i.
41
 Bu, Abşerona ən yaxın yol  idi. Digər b ir  magistral yol 
Araz vadisi boyunca Ermənistandan keçib Suriya və Mesopotamiyaya gedird i.
42
 
Çindən və Hindistandan Orta Asiya vasitəsilə Xəzər dənizinə qədər karvan yolu 
da var id i. Mallar buradan dəniz, Kür və  Rioni çayları vasitəsilə Qa ra dəniz sahillərinə 
çatdırılır,  oradan  isə  Bizansa  göndərilirdi.
43
  Abşeron  və  Bakı  baş  ticarət  yollarına 
Bakıdan dəniz sahili boyunca və sonra Kürün aşağı axarına doğru gedən yerli  karvan 
yolu ilə qovuşurdu; başqa bir yol is ə Bakıdan şimal-qərbə, yarımadanın orta hiss ələrinə 
qədər, sonra birbaşa qərbə doğru gedərək, Qobustandan keçib Şa ma xıya ç ıxırdı (Şirvan 
yolu  deyilən  yol).  Nəhayət,  üçüncü  yol  ikincidən  şima l-qərbə,  yarımadanın  şimal 
hissəsi səmtində ayrılır və sonra Dərbəndə gedən baş ticarət magistralı  ilə b irləşirdi.
44
 
Bu  qədim  yollar  sonrakı  əsrlə rdə  də  öz  əhə miyyətini  it irmə mişlə r.  A zərbaycanın 
beynəlxa lq ticarət ə laqələrin in mövcudluğunu həm Bakı ə razisindən, həm də tədavüldə 
iştirak edən digər şəhərlərdə mü xtəlif sikkə dəfinələrin in tapılması da sübut edir. 
1944-1945-c i  illərdə  Bakı  yüksəkliyin in  zirvəsində,  Şirvanşahlar  sarayı 
ərazisində aparılmış qazıntılar  zamanı  XI-XII əsrlərə aid  bir sıra sikkələr tapılmışdır. 
Bir  metr  dərin likdə  Bizans  imperatoru  A leksey  I  Ko mnenin   (1089-1118)  adından 
kəsilmiş qızıl sikkə tapılmışdır.
45
 
Ra mana  kəndində  XIII əsrin əvvəlinə a id  mis  Bizans sikkəsinin  qəlpəsi aşkar 
edilmişdir.
46
  Hə min   sikkələ rin  burada  tapılması  Ba kın ın  Ermənistan  və  Gürcüstan 
vasitəsilə  Bizansla tica rət ə laqələri sa xladığ ını sübut edir.  Bu t icarət ə laqələri barədə 
hələ  İstəxri  (X  əsr)  mə lu mat  vermişdi.
47
  Trapezund  və  Kiç ik  Asiyadan  gələn  ticarət 
yolu Araz dü zənliyindən keçərək A zərbaycana və İrana gedirdi.
48
 
İçərişəhər və Şirvanşahlar sarayı ərazisində arxeoloji qazıntılar za manı XII əsrin 
sonu-XIII  əsrin  əvvəllərində  yaşamış  şirvanşahların,  I  A xsitan  ibn  Mənuçöhrün  mis 
sikkə ləri,  Gərşəsb  ibn  Fərru xzadın  bürünc  sikkəsi,  Ru m  səlcuqilə rindən  II  Qızıl 
Arslanın  (h.551-584  (1156-1188)-cü  illər)  mis  sikkəsi  Dərbənd  məliyi  Müzəffər  b in 
Məhəmmədin  (XII  əsr)  mis  sikkəsi,  Əhər  mə liyi  Mah mud  ibn  Beşken in  h.613 
(1216-1217)-cü ildə Əhərdə kəsilmiş xırda sikkəsi və digər pulla r da tapılmışdır.
49
 Bu 
tapıntılar  Bakın ın  həm  Azərbaycanın  digər  şəhərləri,  həm  də  uzaq  ölkələrlə  ticarət 
əlaqələrindən xəbər verir. 
Şirvanşahlar sarayı ərazisində, eləcə də, Asəf Zeynallı küçəsindəki sahədə, Bakı 
yüksəkliy inin aşağı sahilyanı hissəsində aparılan qazıntılar nəticəsində XII-XIII əsrlər 
üçün səciyyəvi  və  tipik  olan  çoxlu  miqdarda  şirli  keramika  aşkar  olun muşdur.  Əgər 
Bakı və Abşeron ərazisindəki tapıntılar əsasında keramikanın  inkişafını  izləmiş olsaq, 
onun  istər  sənətkarlıq  və  rəssamlıq,  istərsə  də  kera mika  istehsalının  te xn ikası 
baxımından  X-XIII  əsrlər  dövründə  özünün  yüksək  səviyyəsinə  çatdığını  və  əvvəlki 

---

81 
 
əsrlərin  nailiy-yətlərin i  əxz  etdiyini  görərik.  Bakıda  anqob  və  oyma  ilə  işlənmiş 
polixro m orna mentli və təsviri na xışlı, yüksək keyfiyyətli basmaqəlib və bədii şirli qab 
istehsalı da bu dövrə aiddir. XI-XIII əsrlərdə qəliblərdən geniş istifadə olunması Bakı 
şəhəri əhalisin in artan tələblərini ödəmək üçün basmaqəlib qabların kütləvi istehsalına 
və bu mə mu latların ölkənin d igər bölgələ rinə aparılmasına imkan yarat mışdır.  
XI-XIII  əsrlərdə  bədii  dulusçuluğun  əlahiddə  qolu  kimi  Ba kı  basmaqəlib 
kera mika  mə mu latın ın na xışları rəngarəngliyi ilə seçilir.  Qab na xışlarında həndəsi və 
nəbati motivlər başlıca  yer turur. Ba kı bədii kera mikasının  xüsusiyyəti ondan ibarətdir 
ki, onun sarı gil bardaqlarının,  kürəşəkilli qablarının,  iki qu lplu dolçaların ın boğazaltı 
hissəsində basmaqəlib na xışlar ço x qabarıq  re lyeflidir. Bakı qablarının  üzə rində bə zən 
astral  əla mətlərə  də  rast  gəlmə k  olur.  V.V.Ba rtoldun  fikrincə,  aypara  şəkli  isla mın 
rə mzid ir.
50
  Öküz  başının  təsvirinə  də  təsadüf  edilir.  Şirli  qabla rda  rəngli  anqobla  və 
oyma üsulu ilə  işlən miş quş və heyvan təsvirləri daha çoxdur. Bu  keramika  məmu latı 
XI-XIII əsrlərdə dulusçuluq sənətinin inkişaf səviyyəsi və yerli əhalinin estetik  zövqü 
haqqında  təsəvvür  yaradır.
51 
Bakıya  Qəbələ,  Gəncə  və  Beyləqan  kimi  keramika 
mə rkə zlərindən  qırmızı  gildən  hazırlanıb  anqobla  (ağ  anqob)  işlən miş,  oyma   ilə  
bəzədilmiş  və  rəngli  -  aç ıq  yaşıl,  qonur  bənövşəyi,  çəhrayı  -  şirlə  na xışlan mış  az 
miqdarda gözəl qablar, habelə İrandan, ehtimal ki, Yəzd, Rey və Kaşan kimi keramika 
mə mu latı  mərkə zlə rindən  bahalı  zərna xışlı  qablar  da  gətirilird i.  Şirvanşahlar  sarayı 
ərazisində  zərnaxış  qab  qırığ ı  və  dibində  dəbdəbəli  zərxara  xələt  geymiş  adam  şəkli 
çəkilmiş zərnaxış kasa tapılmışdır.
52
 
Bakı  yüksəkliy inin  zirvəsində  -  XII  əsrdə  və  XIII  əsrin  əvvəllərində  feodal 
şəhərinin  məhəlləsi  o lan  bu  ərazidə  aparılan  qazıntı  zamanı  xeyli  gətirilmə  şirli  qab 
qırıqlarının  tapılması həmin dövrdə Bakı ilə A zərbaycanın digər şəhərləri, eləcə də, İran 
arasında  şəhərlərdə  sənətkarlığın  və  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrin in  inkişafı  ilə 
bağlı yerli məmu latların ticarət mübadiləsi getdiyini təsdiq etməyə imkan verir. 
XIII  əsrdə  Rusiyadan  Çinədək  o lan  bütün  torpaqlar  monqolların  hakimiyy əti 
altında  birləşdirilərkən  avropadan  Rusiya  və  Qızıl  Orda  vasitəsilə  Çinə  yol  açıldı. 
Əl-Öməri  ö z  əsərində  Bakıdan  və  "Dəmir  qapı"dan  (yəni,  Dərbənddən),  Qızıl  Orda 
ərazisindən  keçərək  Çinə  gedən  ticarət  karvan  yolundan  xəbər  verir.
53
  O  göstərir  ki, 
karvanın  yolu  beş  aydır.  Bakıdan  və  Azərbaycanın  digər  şəhərlərindən  Cuci 
sikkə lərinin  tapılması  əl-Ömərin  mə lu matlarını  təsdiq  edir.
54
  Bununla  belə,  Çindən 
başlayaraq Orta Asiyadan keçib İrana və A zərbaycana gələn qədim cənub magistral öz 
əhəmiyyətini  itirməmişdi  və  Çin  malları  həmin  yolla  A zərbaycana  gəlməkdə  davam 
edirdi. 
Mənbələrdə  XII-XV  əsrlərdə   Azərbaycan  şəhərlərinin   Çindən  a z  qala   qızıl 
qiymət inə  gedən  ipək  və  ipək  parçala r  -  "qızılla   işlənmiş  Çin  zərxarası"
55
  və  digər 
mallar aldığ ı göstərilir. Onların arasında bahalı çin i qablar mühü m yer tuturdu. 
Azərbaycanın  mü xtə lif  orta  əsr  şəhərlərində  -  Qəbələdə,  Beyləqanda,  qədim 
Gəncədə, Bakıda və s. aparılan arxeolo ji qa zınt ıla r  za manı ço xlu g ətirilmə ç ini qablar 
tapılmışdır.  Çini  qabların  bir  növü  də  farfor  kütləsindən  hazırlan ıb  yaşıla  çalan  şirlə  
örtülmüş  seladon  qablardır.  Şərqdə  "mərtəbani"  adlandırılan  belə  qablar  ço x  yüksək 

---