82
qiymət ləndirilirdi. Belə ki, onun zəhəri aşkar et mə k xassəsinə ma lik olduğu güman
edilird i.
56
XIV-XV əsrlə rə a id seladon boşqabların qırıqla rı Ba kıda Şirvanşahlar sarayı
ərazisində tapıl-mışdır. Bundan başqa, arxeo loji qazıntılar zamanı orada ço xlu çin i qab
qırıqları aşkar olun muşdur. Sarayın ərazisindəki quyuların birindən tapılmış bu boşqab
maraqlıdır. Burada qıv rılmış iri quyruğu az qala boşqabın bütün için i tutan əjdaha təsvir
edilmişdir. Rəsm kobaltla işlən mişdir. Boşqab elə oradaca tapılmış sikkə kimi XV əsrə
aid edilir.
57
Şirvanşahlar sarayı əra zisindən tapılmış çin i mə mu latlar arasında Çin
qablarına bənzədilən yerli qablar da vardır.
Şirvanşahlar sarayı ərazisində, saray hamamı otaqlarının birində ehtimal ki,
XIV-XV əsrlə rə a id üzə rində Çin nəbati orna mentləri olan ü zlü k sa xsı lövhələrin
qırıqları qalmışdır.
XIII əsrdən başlayaraq, bütün Şərqdə, o cü mlədən A zərbaycanda nəbati
naxışları Çin rəs mlərinin təsiri altında işlən miş gözəl saxsı qablar geniş yayılmışdı. Bu
qablar "çin i", yəni Çin qabı adlanır. Həmin termin bir ço x şərq dillərində, o cü mlədən
Azərbaycan dilində ö zünə möhkə m yer tutmuşdur. Bakıda belə mə mu lat tapınt ıla rı
arasında XIV-XV əsrlərə aid, ehtimal ki, gətirilmə qablara təsadüf edilir.
58
Bahalı Çin
qablarına Azərbaycanda böyük tələbat var idi: onlardan Bakı əyanları istifadə edirdilər.
Orta əsr Azərbaycan şəhərlərindən farfor və seladondan hazırlan mış ç ini qabların
tapılması Çin mallarının A zərbaycanda, o cümlədən, Bakıya id xal olunduğunu və
XIII-XV əsrlə rdə Azərbaycanla u zaq Çin arasında ticarət və mədəni əlaqə lərin
mövcudluğunu bir daha göstərir.
59
Azərbaycanla Hindistan arasında iqtisadi və mədəni ə laqələ r nəin ki orta əsrlərə,
hətta daha qədim za manlara gedib çıxır. Abşeronun Suraxanı kəndindəki
60
hind məbədi
- Atəşgah və Bakın ın İçərişəhər hissəsindəki XV-XVI əsrlərə a id Multanı ka rvansarası
dövrümüzədək qalmışdır.
Şamaxıya və Bakıya gələn hind tacirləri ədviyyatla yanaşı, qızıl q iy mətinə
satılan bahalı Kəş mir parçaları - "tirmə" də gətirirdilər. Bu parçanın qalıqları Bakıdakı
Şirvanşahlar sarayının XV əsrə aid türbəsindəki sərdabədən tapılmışdır.
61
Orada,
ehtimal ki, İrandan gətirilmə ipək və zərxara parçaların da qalıq ları aşkar edilmişdir.
Hind karvansarası ilə üzbəü z XIV əsrə aid başqa bir karvansara - Bu xara karvansarası
vardır. Bu, Bakının Orta Asiya ş əhərləri ilə ticarət əlaqələri saxladığın ı təsdiq edir.
Şirvanşahlar sarayı ərazisində XIV əsrə aid bürünc Kubaçi çıraqların ın tapılması
Dağıstanla ticarət və iqtisadi əlaqələrin mövcudluğunu göstərir.
62
Hə min ə laqələr XII
əsr şairi Xaqani Şirvaninin məşhur qəsidəsində qeyd edilmişdir.
XIII əsrin b irinci yarıs ında Azə rbaycan monqollar tərəfindən istila edild ikdən
sonra ölkənin iflası, monqol hökmdarların ın qoyduğu ağır vergilər və icarə sistemi
nəticəsində sənətkarlığ ın tənəzzü lə uğra ması müşahidə olunur. Ba kı üçün bu dövr neft
hasilatının aşağı düşməsi, ticarətin zəifləməsi dövrü idi. Əgər XIII əsrin axırlarında
Qazan xanın (1295-1304-cü illər) islahatları ilə bağlı ölkənin məhsuldar qüvvələrində
müəyyən yüksəliş baş vermişdisə, onun ölümündən sonra varisi Olcaytu xan ın
hakimiyyəti za manında (1304-1316-cı illə r) Qa zan xanın fərmanları tədricən öz gücünü
itirməyə başladı ki, bu da Azərbaycanın təsərrüfat həyatının yenidən tənəzzü l et məsinə
83
səbəb oldu.
63
Bunu köhnə Bakı qalasındakı (İçərişəhər) Cü mə məscidin in minarəsin in
divarında sultan Məhəmməd Olcaytunun Bakı şəhəri və v ilayəti rəiyyətinin bir sıra
vergilərdən a zad edilməsinə dair yarlığ ının mətn indən ibarət olan kitabə də
təsdiqləyir.
64
Ço x gü man ki, yarlıqdan məqsəd mühüm t icarət və iqtisadi əhə miyyətə
malik olan Bakı şəhəri və vilayəti əhalisinin rifahını bərpa etmək və yüksəltmək
olmuşdur. Mənbələr artıq XIV əsrin ikinci yarısında dəniz ticarətinin inkişafını, İrana
və qonşu Şərq ölkə lərinə xey li neft və duz ixrac o lunduğunu qeyd edirlər.
65
Şirvanşahların, monqollara tabe olsalar da, hakimiyy ətlərinin mövcudluğu
monqol dövlətinin tənəzzü lə uğramağa və dağılmağa başladığ ı XIV əsrin əvvəllərində
Bakıda və Abşeronda həyatın və abadlığın canlan masında ötəri və son dərəcə
qısamüddətli nəticə verən Qazan xan islahatlarından və Sultan Məhəmməd Olcaytu
yarlığ ından qat-qat böyük rol oynadı. Şirvanşahlar dövləti türkmən sultanların ın
hökmranlığı dövründə də belə müsbət əhəmiyyətə malik id i. Sonralar, XV əsrin
əvvəlində Şirvanşahların hakimiyyətinin güclən məsi və onların müstəqil hakimiyyət
sürməsi ilə əlaqədar, demək olar ki, b ir əsr ərzində Şirvanın və onun ayrı-ayrı
şəhərlərinin, xüsusilə, Bakı və Abşeronun məhsuldar qüvvələri xeyli inkişaf edərək, b ir
sıra ölkələrlə ticarət əlaqələrin i stimullaşdırırdı.
Bakın ın mühü m liman kimi əhəmiyyəti 1375-ci ildə tərtib edilmiş qədim katalon
atlasında qeyd edilmişdir. Həmin atlasda Xəzər dənizi Bakı dənizi və Sarra dənizi
adlandırılır. Xəritədə Bakı (Bacu) şəhərinin yanında Preala (Preala) burnu qeyd
edilmişdir ki, bunun da indiki Pirallahı adası olduğunu t əsəvvür etmək çətin deyil.
Ondan sonra Barmachu, yəni, Barmaq dağı, onun yanında Xa mau, ehtima l ki, Şa ma xı
qeyd edilmişdir.
66
Göründüyü kimi, ya xşı dəniz səyyahları kimi tanınan katonlar tica rət
məqsədilə Xə zər dənizinə də üzüb gəlmiş, Xəzə r dənizinin sahillərinə və Ba kı şəhərinə
yaxın-dan bələd olmuşlar.
XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində İran və Azərbaycanın Uzaq Şə rqlə və
digər ölkə lərlə beynəlxa lq tica rəti xeyli genişlən ir. Xəzə r dənizi vasitəsi ilə dəniz
ticarəti böyük vüsət alır. Gə miləri Qara dənizdə üzən Genuya və Venesiya tacirlə rin in
faktoriyalar təşkil etdikləri Xə zər dənizi sahillərində donanmaları o lmasına dair
mə lu matla r vardır. 1293-cü ildə İranda və Azərbaycanın cənub vilayətlərində olmuş
Venesiya səyyahı Marko Po la mə lu mat verir ki, genuyalıla r bir a z əvvəl Xə zər
dənizində üzməyə, ö z ma lla rın ı buraya gətirməyə və buradan gelli (Gilan - S.A.) ipəyi
adlanan ipək aparmağa başla mışlar.
67
Kastilya səfiri Rui Qonzales de Klav ixo "1404-cü ildə Tey murun Sə mə rqənd
sarayına səyahət" adlı gündəliy ində Şamaxıda ipək istehsalına dair məlu mat verir: " Bu
torpaqda çoxlu ipək to xunur, hətta, Genuya və Venesiya tacirləri də ipək almaq üçün
oraya gəlirlər".
68
Be ləliklə, XIII əsrin sonlarından Azərbaycan və Xəzə r dənizinin sahilləri ipək
almaq üçün bazar axtara-axtara bu yerlərə gəlib çıxan avropalıların d iqqətini cəlb
etməyə başla mışdır. Gilan və Şa ma xı ipəyi beynəlxa lq tica rət ma lına çevrilir. Bununla
əlaqədar olaraq, Bakının Xəzər dənizində Şamaxı ilə tranzit ticarəti sayəsində böyüyən
rahat liman kimi əhə miyyəti a rtır.
69
Ehtima l ki, genuyalıla r XIII əsrin sonlarından
Dostları ilə paylaş: |