[]

88 
 
Axsitanın  bütün titul və  ləqəbləri göstərilmişdir: böyük  xaqan (xaqan-i  kəbir),  məlik 
əl-müəzzəm,  şirvanşah,  Cəlal  əd-Dövlə,  Əbü-1-Müzəffər,  A xsitan  ibn  Mənuçöhr.
2
 
Şirvanşahın adının dəbdəbəli ləqəblərlə  müşayiət olun ması onun Cənubi Qafqazda iri 
feodal dövlətinin məşhur hökmdarlarından biri kimi müstəqilliy ini göstərir. Şirvanşah I 
Axsitanın dövründə kəsilmiş sikkə lərdə  xəlifələ r və İraq sultanları ilə yanaşı, A xsitan 
ibn  Mənuçöhrün  də  adı  əl-mə lik  ə l-müə zzə m  ləqəblə ri  ilə   birlikdə  çəkilir.
3
  İraq 
sultanlarının  adının  çəkilməsi  şirvanşahın  onlardan  vassal  asılılığ ında  olduğunu 
göstərir.  Şirvanşah  öz  dövlətində  həm  hərbi  baxımdan,  həm  də  təbəələri  ü zərində 
qeyri-məhdud  hakimiyyətə  nıalik  id i.  O,  feodal  idarə  üsulunun  dayağı  və  rəmzi, 
əmirlərin qəsdlərinə qarşı duran qüvvə idi. 
Şirvanşahın  bu  və  ya  digər  istilaçıdan  asılılığı  mənbədə  gətirilən  aşağıdakı 
epizoddan  görünür:  şirvanşah  III  A xsitanın  Siyamərk  adlı  oğlu  var  id i.  Bir  dəfə 
Siya mərk  xanın  iqa mətgahına  getdi.  Siya mərk  saraya  çatarkən  şirvanşah  Axsitan 
tərəfindən qabaqcadan xəbərdar edilmiş Arqun onu qara ölüm de mək o lan qara mahuda 
bükməy i əmr etdi; sonra onu təpiklə döyüb öldürdülər.
4
 Monqollar  xoşları gə lməyən 
vassallarına,  onların  hökmdar  ailəsinin  ü zvləri  o lmasına  baxmayaraq,  beləcə  divan 
tuturdular. 
Feodal idarəçiliyin in başında iri feodalla r dayanırdı.  Onla ra torpağa, suya, süni 
suvarma  qurğularına,  əsas  əmək  vasitələrinə  sahib  olan  hərbi  əyanlar  və  yüksək 
mənsəbli  dövlət  mə murları,  a li  rütbəli  ruhanilər  da xil  idi.  Feodal  zadəganların ın 
Abşeronda  neft  quyuları  və  duz  mədənləri,  əkin   yerləri,  bostanları  və  ü zü mlükləri, 
ma l-qarası,  qəsrləri,  evləri  və  ka rvansaraları,  Ba kı  şəhərində  bazar-dükanları  var  idi. 
Feodal iyerarxiyasında şirvanşahlardan sonra əmirlər dururdu. Onların ad ları həm Bakı 
qalasındakı, həm də Abşerondakı b ir sıra daş kitabələrdə çəkilir. 
Əmirlər  hərbi  əyanlara  daxil  idi.  Bütün  hərbi  və  in zibati  hakimiyyət  onların 
əlində  cəmlən mişdi.  XII  əsrdə  Bakı  qalasındakı  Cü mə  məscidinin  minarəsin in 
bünövrəsinə  qoyulmuş  daş  üzərində  kufi  xətlə  həkk  olun muş  dörd  sətirlik  kitabədə 
yazılmışdır: 
"1. Əzəmətli əmir - sipahsalar, şücaətli (hərb i) rəis  
2.
 
...Hüsaməddövlə (və-d-Din), dövlətin xoşbəxtliyi 
3.
 
İslamın dayağı və qoşunun başçısı, millətin tacı 
4.
 
Kübarların itirilmiş Əbu Yəqub Yusifi".
5
 
Hüsaməddinə verilən ləqəblərdən və Şirvanın iki böyük şairinin -Xaqani Şirvani 
və Fələ ki Şirvanin in mə lu matla rından görünür ki, o, III Mənuçöhrün vaxtında təqribən 
h.530-532  (1135/36-1137/38)-ci  illə rdə  Şirvanşahlar  dövləti  qoşunlarının  baş 
sərkərdəsi  olmuşdur.  Sipahsalar  -  hərbi  rəis,  qoşunların  baş  sərkərdəsi  -  XIII  əsrin 
əvvəllərində  ən  yüksək  hərb i  rütbə  idi.  XI  əsr-XII  əsrin  əvvəllərində  hərbi  rəis 
qoşunların baş sərkərdəsi, həm də sahib əl-cəyş (ərəbcə) ad lanırd ı. Məsud ibn Namdar 
XI əsrin sonunda Gəncənin və  bütün Arranın hakimi şirvanşah I Fəribürzün oğlu  ə mir 
əl-Ədudun
6
 adını çəkir. XI əsrdə Dərbənddə Haşimi ə mirləri sülaləsi ha kimlik edird i.
7 
Sonra  Də rbənd  və  həndəvərindəki  torpaqlar  Şirvanın  tərkib inə  qatıld ı.  Dərbənd  XII 
əsrin əvvəlindən XIII əsrin  ikinci rübünə qədər başda əmir olmaq la  müstəqil əmirlik 

---

89 
 
kimi mövcud olmuşdur. Əmirlərin hakimiyyəti irsi id i. Onlar şəhərin və Abşeronun bir 
sıra  kəndlərin in  hakimi  o lub,  müdafiə  istehkamlarının  tikilməsinə  başçılıq  edirdilər. 
Şirvanşahlar  dövlətinin  tərkib inə  daxil  o lan  Abşeron  yarımadası  özünün  coğrafi 
xüsusiyyətlərinə,  yeraltı  sərvətlərinin   zənginliyinə,  rahat  (əlverişli)  limanların ın 
olmasına  görə  əlahiddə  coğrafi,  iqtisadi  və  siyasi  vahid  sayılırd ı.  XI-XV  əsrlərdə 
Abşeron Şirvanşahların  hakimiyyəti altında o lan vassal torpaqları qrupundan ibarət id i.
8
 
Bunu  Abşeronda  bir-birin in  yaxınlığında  tikilmiş  məscid  və  türbələri  o lan  ço xlu 
möhkəmləndirilmiş qala və içqalaların  mövcudluğu da sübut edir.  Əmirlərin ad larına 
XIV  əsr  kitabələrində  rast  gəlin ir.  Ba kı  qalasında,  qədim  Cü mə   məscidin in  cənub 
tərəfdəki divarında binanın tə mir olunduğu xəbər ve rilən, "Məlik ə l-ü məra  və-1-ə kabir 
(ə mirlərin  və  əyanların  məliki)  Şərə fəddin  Mahmud  ibn  Fə xrəddinin"  adı  çəkilən  və 
h.709  (1309/ 10)-cu  il tarixi göstərilən ərəbcə  kitabə olmuşdur.
9
 Əmirəcan  kəndindəki 
məscidin  qapısı üstündəki ə rəbcə kitabədə  məscidi t ikd irən böyük  ma lik Fə xrəddin in 
oğlu  Əmir  Nizaməddin  əmir  Həccin  ad ı  çəkilir  və  h.730  (1329/30)-cu  il  tarixi 
göstərilir.
10
 Bu kitabələrdən aydın  olur ki, Fə xrəddin ad ları çə kilən  bu iki şə xsin atasıdır 
və "böyük malik" epitetindən göründüyü kimi yüksək mövqe tutmuş, yəni, iri mü lkədar 
olmuşdur.  Onun  oğlanlarından  biri  -  Bakı  qalasındakı  məscid i  təmir  etdirmiş 
Şərəfəddin Mah mud, ehtimal ki, şəhərdə yaşamış, ikinci oğlu isə titulundan göründüyü 
kimi,  iri  mü lkədar,  şərəfinə  adlandırılan  Əmirəcan  (Əmir  Həccan)  kəndin in  sahibi 
olmuşdur. 
Əmir  Həcc  rütbəsi  fəxri  vəzifə  o lub  Məkkə  və  Mədinəyə  ziyarətə  gedən 
karvanın  başçısına  verilird i.
11
  Əmirəcan  kəndinin   Ən ıir  və   Şərə f  ad lı  iki  qa rdaş 
tərəfindən  salınmasına  dair  nəsillə rdən  nəsillərə  ötürülən  rəvayət  yuxarıda  göstərilən 
kitabələ rlə  təsdiq olunur. Hə min  məscidin  baştağının üstündəki başqa bir daş kitabədə 
Şərəfəddin  ibn  Şey x  Mah mud  ibn  Nəsrəddin  Qutluq  şahın  adı  çəkilir  və  h.786 
(1384-1385)-c ı il göstərilir.
12
 Ço x eht ima l ki, Şə rəfəddin Qa zan xan və sultan Olcaytu 
Xudabəndə zamanında baş əmir (ə mir ə l-ü mə ra) olmuş Qutluq şahın nəvəsidir.
13
 Adları 
çəkilən  şəxslər  feodal  sinfin in  nü mayəndələri  və  şirvanşahın  vassalları  o lmuşlar. 
Şirvanşah  və  əmirlərin  yanında  onların  şəxsi  mühafizi,  yaxud  keçikçisi  vəzifəsini 
daşıyan  qulamlar  var  id i.  Onlar  şirvanşahın  tapşırığı  ilə  onun  yaxın  qohumlarını 
öldürür,  qan  inqtiqamını  alır  və  digər  qorxulu   əmrləri  yerinə  yetirirdilər.  "Tarix 
əl-Bab"da xid mətçilər arasında qulamlardan başqa, görünür, daha yük-sək mövqe tutan 
"xadim" lərin də  adı çəkilir. Şirvanşahlar dövlətində niza mi qoşunlardan (əsgər, cünd), 
növbətçi dəstələrindən əlavə türk və türkmənlərdən təşkil olunan mu zdlu  dəstələr də var 
idi.  Şəhərlərin  əhalin i  şəhəri  yadelli  işğalçılardan  müdafiə  etməkdə  birliyə  çağıran 
sakinlərindən ibarət hərbi təşkilatı da var id i. Şəhər ic ması "əl-cə maət" adlanırd ı.
14
 
Şirvanşahdan  sonra  dövləti  idarə  edən  ikinci  şəxs  ən  yüksək  mənsəbli 
əyanlardan  olan  vəzir  id i.  Şirvanşahlar  sarayında  vəzir  vəzifəsini  üç  nəsil  ərzində 
mənşəcə  məşhur  Dey lə milə r  hökmda r  sülaləsi  qolundan  olan  və   artıq   o  va xt lar 
Səlcuqilərlə  qohumlaşmış  Ka kulilə r  a iləsi  tutmuşdur.
15
  Şirvanın  vəziri  Bəhaəddin 
Məhəmməd ibn əl-Hüseyn əl-Kaku li və zifəsi irsən keçən vəzirlərin oğlu və nəvəsi idi.
16
 
Bakı yaxın lığ ındakı Mərdəkan kəndindəki dairəvi qalanın h.600 (1204)-cü ilə aid daş 

---