1. Aholining ish bilan oqilona bandligi va unga mehnat bozorining ta’siri

Samarqand viloyatining
mehnat bozori va ishsizlikning holati, %

Ko’rsatkichlar	1999y.	2000y.
		1999-2000 yillardagi o’zgarish	Jami
Ishchi kuchi taklifi	66,8	Q0,4	67,2
Ishchi kuchiga talab	33,2	-0,4	32,8
Ishchi kuchi taklifining talabdan oshib ketishi	2,0	Q0,1	2,1
Ishsizlik darajasi	4,6	Q0,2	5,8

Vujudga kelgan holatni mehnat resurslari sonining ish joylari miqdoridan oshib ketishi, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida ishchi kuchiga ehtiyojning kamayishi, sanoat mehnatini qo’llash mintaqalarini yaratishning sekinlashuvi va ishlab chiqarish hamda mehnatni tashkil qilishning ilg’or uslublaridan samarali foydalanmaslik bilan izohlanadi.

Avallambor, texnik vositalardan samarasiz foydalanish va ishlab chiqarish hamda mehnatni tashkil qilishda ilg’or usullarni sekinlik bilan tatbiq etish sababli qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida me’yordan yuqori jonli mehnat sarflanmoqda va xodimlarning mazkur tarmoqdan ozod bo’lishlari sekinlashmoqda. Tadqiqot ishlari ko’rsatadiki, uning hozirgi mavjud texnik jihozlanish darajasida ham kamroq sonli xodimlar bilan yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Ishchi kuchining ortiqcha qismidan ijtimoiy ishlab chiqarishning unga talab bo’lgan tarmoqlarida foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Mehnat haqi uning yakuniy natijalaridan uzilib qolishi va ishlovchilarning kasbiy bilimlari va ish joylarining unumli texnika bilan ta’minlanish darajasi pastligi nafaqat ASK korxonalari ishlab chiqarish quvvatlaridan samarasiz foydalanishga, balki ichki va tashqi bozorlarining talablariga to’liq mos kelmaydigan past sifatli tovarlarni ishlab chiqarishga olib keladi. Natijada ko’pgina qishloq mehnatkashlarining mehnati ijtimoiy tan olinmaydi (amalda mehnat haqi orqali tan olingan bo’lsa ham) va xalq xo’jaligi nuqtai nazaridan ularning bandligi iqtisodiy mazmunga ega bo’lmaydi. Mehnat natijasi ijtimoiy tan olingan bandlikni oqilona deb hisoblash mumkin.
Mehnatga qobiliyatli pensionerlar, nogironlar, o’quvchilar, ko’p bolali ayollar va aholining boshqa kategoriya (toifa)lari bandligini moddiy rag’batlantirish bo’yicha mavjud imkoniyatlardan yetarli darajada foydalanilmaydi. Kvotalashtirilgan yangi ish joylarini yaratish va xususiy tadbirkorlarni rivojlantirish ularning bandligi va mehnat haqlarini ancha oshiradi.
Vakant (bo’sh) lavozimlar va ish joylari mavjudligi haqidagi ishonchli axborotlarning kamchiligi – ish bilan band bo’lmagan aholini ishga joylashtirishni qiyinlashtiradi. Statistika idoralari faqat sanoat korxonalari va xizmat ko’rsatish obyektlaridagi ish joylarining miqdori va tuzilishi bo’yicha axborotlar to’plash va ularni tahlil qilish bilan shug’ullanadi. Ammo sinalgan metodika yo’qligi tufayli qishloq xo’jaligida ish joylarining soni haqidagi axborotlarni yig’ish amalga oshirilmaydi.
Bularning barchasi va mehnat bozorida munosabatlarni tartibga solishning samarali mexanizmi mavjud emasligi - aholining oqilona bandligi shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Mavjud mexanizm esa oqilona bandlik shakllanishining asosiy shart-sharoitlarini to’liq hisobga olmaydi. Takomillashtirilgan yangi mexanizm esa quyidagi asosiy shart-sharoitlarning ta’sirini tartibga solishi lozim: ishchi kuchiga talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma ishchi kuchiga mehnat haqining(narxning) eng past miqdorini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam bo’lmagan holda belgilash; mehnatga qobiliyatli o’smirlar, pensionerlar, ko’p bolali ayollar va nogironlar bandligini oshirishni rag’batlantirish; ishsizlarning malakasi, raqobatbardoshligi va safarbarligini oshirish; bandlik xizmati infratuzilmasining samarali rivojlanishini ta’minlash va boshqalar.
Aholi oqilona bandligi shakllanishining muhim shart-sharoitlari – mashg’ulotlar turi, ish va yashash joyini erkin tanlash, aholi safarbarligining turli ma’muriy cheklanishlarini (propiska, viza, asossiz ishdan bo’shatishni man qilish va ushlab qolishlar) bekor qilish, mehnat haqidagi qonunlarga qat’iy rioya qilgan holda ishga joylashish kafolatini berishdan iborat bo’ladi. Majburiy mehnat qilishdan voz kechish har bir shaxsning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlash yoki ishlamaslikni haqiqiy tanlashini bildiradi. Bunda mehnat qilishning huquqiy amalga oshirilishi, shubhasiz, xodimlarni mehnat bozorida yollanishning eng yaxshi sharoitlari uchun musobaqalashuvlarini ko’zda tutadi.
Ammo xodimlarni rasmiy ozod qilish yetarli emas. Yollanma mehnat uchun iqtisodiy sharoitlar va ijtimoiy kafolat zarur. Ular orasida kelajakda eng kam ish haqini aholi jon boshiga kun kechirish uchun zarur bo’lgan eng kam miqdorgacha qonun asosida oshirish va mehnat daromadlarini cheklashni bekor qilish asosiy hisoblanadi. O’shandagina xodim iqtisodiy faol bo’ladi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan oqilona bandlik ishchi kuchidan shunday foydalanishni aks ettiradiki, u yalpi ichki mahsulot (YaIM) va mehnat unumdorligining o’sishini ta’minlaydi va mulkchilikning turli shakllari, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil qilishning samarali uslublarini qo’llanish sohalari kengayishiga ko’maklashadi. Bu ortiqcha ishchi kuchining ozod bo’lishiga olib keladiki, u yollangan ishlovchilarni qaytadan taqsimlash va mehnat migrasiyasi kengayishi jarayonining kuchayishiga yordam beradi. Shu bilan birga shunday vaziyat yuzaga keladiki, unda ishlab chiqarishdan ozod bo’lgan ishlovchilardan bir qismining mehnatga va daromadlarga o’z huquqini amalga oshirish sharoiti yomonlashadi. Bunday holda ishsizlik paydo bo’ladi.
Mehnatga qobiliyatli aholining oqilona bandligini shakllantirishning asosiy demografik manbalaridan biri - uning iqtisodiy faol qismi kengayishidan iborat. Aholining iqtisodiy faol qismi mulkchilikning turli xil tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy shakllariga ega korxonalarda ish bilan band bo’lgan yollanma xodimlarni, mustaqil shaxslar va tadbirkorlarni, ish qidirayotgan (shu jumladan, ishsiz) mehnatga qobiliyatli, band bo’lmagan aholini qamrab oladi. Bularning barchasi mehnat salohiyatini tashkil qiladi. U mehnatga qobiliyatli aholining iqtisodiy faol bo’lmagan qismi - ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotganlar, harbiy xizmatda bo’lganlar va subyektiv-obyektiv sabablarga ko’ra ish bilan band bo’lmaganlar hisobiga yangilanadi va to’ldiriladi. Miqdoriy yangilanish xarakteri - iqtisodiy faol aholining kengaytirilgan, oddiy yoki toraytirilgan takror ishlab chiqarilishi - uning tarkibidan chiqqan shaxslar (pensiyaga chiqish, mehnat qobiliyatini yo’qotish va boshqa sabablar bo’yicha) sonini (V) va mehnat bozorini to’ldiradigan shaxslar (o’quv yurtlarni bitiruvchilar, harbiy yoki majburiy xizmatdan qaytganlar, oldin band bo’lmay, hozir mehnat qilishni xohlovchi shaxslar va boshqalar) soni ( ) o’rtasidagi ayirmani iqtisodiy faol aholi soniga (Ahaq ) nisbati bilan belgilanadi.
Iqtisodiy faol aholining miqdoriy yangilanishi koeffisiyenti (Kyang ) quyidagi tartibda aniqlandi:
K_yang q (P - V ) / A_fak  100 % , (1)
Bu yerda A_fak - iqtisodiy faol aholi -kategoriyasining umumiy soni.
Shunday qilib, iqtisodiy faol aholining bandligi - uning o’zaro bog’liq iqtisodiy va ijtimoiy-demografik jarayonlar birligidagi harakatini aks ettiradi.
So’nggi paytlargacha oqilona bo’lmagan bandlikning asosiy sabablaridan biri ish joylari va mehnat resurslari o’rtasidagi nomutanosiblikning mavjudligi hisoblanar edi. Ammo hozirgi vaqtda bu muammoning boshqa jihati - ishchi kuchiga talabni uning taklifiga mos kelmasligi muhim, chunki hozirgi hududiy safarbarlik, propiska bilan to’xtatib turilgan, uy joy bozori yaxshi rivojlangan, hududlar bo’yicha turmush darajasi tabaqalashtirilgan vaziyatda tarkibiy mos kelmasliklar - boshqa muammolar vujudga kelishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, bozor munosabatlarining vujudga kelishi va ishsizlik fakti uning barcha ko’rinishlarida tan olinishi ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi tengsizlikni kamaytirish bo’yicha masala hal qilinishi ko’zda tutadi. Ammo unda shunga erishilishi kerakki, mehnat har bir ish joyida iqtisodiy maqsadga muvofiq bo’lsin, ya’ni aholi bandligining oqilona tuzilishini ta’minlansin.
Hozirgi vaqtda mehnatga layoqatli aholi bandligining vujudga kelgan tarmoqlardagi tuzilishi iqtisodiyot tarmoqlari ishlab chiqarish tuzilishining aks ettirilishi bo’lib, u iqtisodiy maqsadga muvofiqlik nuqtai nazaridan oqilona emas, deb ta’riflanadi.
Tadqiqotlar ko’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan xorijiy mamlakatlarda aholining ish bilan bandligi avvalombor qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va sotishga yo’naltirilgan. O’zbekistonda esa teskari manzara kuzatiladi: 67%dan ortiq aholi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va xom ashyo sifatida qayta ishlash sanoatiga tayyorlash bilan shug’ullanadi (4.1-jadvalga qarang). Xuddi shunday vaziyat sobiq ittifoq davlatlarida ham hukmron. Masalan, Ukrainada qishloq xo’jaligida band bo’lganlar 73 %ni, qayta ishlash sanoatida 10%ni, savdo va umumiy ovqatlanishda - 7%ni tashkil qiladi [2, 56-b.]. Mehnat resurslarining ishlab chiqarish tomoniga bunday mutanosibligi keyinchalik mahsulotni iste’molchi tomoniga qarab harakat qilishida ishchi kuchining elementar yetishmasligi oqibatida uzilishlarga olib keladi.
Mehnat bozori rivojlanayotgan sharoitlarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishidagi ish joylarini qisqartirilishi natijasida xodimlarning tez ozod bo’lishi oddiy hol bo’ladi. Bu muammoni to’g’ri hal qilishning muhim yo’nalishlarini Prezident I.A. Karimov quyidagicha izohlaydi: «Hozir barcha ijtimoiy ishlab chiqarish xodimlarining uchdan bir qismidan ko’prog’i qishloq xo’jaligida band. Ularni bo’shatib olish va iqtisodiyotning boshqa sohalariga, eng avvalo, sanoatga va xizmat ko’rsatish sohasiga yo’naltirish iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar qilish hamda uni jadal rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi».
jadval