1. Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida

Reja:
1. Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida
2. “Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari
3. Tushunchaning ta'rifi

Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida. Ushbu qismning asosiy vazifasi “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini ta'riflash hisoblanadi. Tushunchani ta'riflash – uning mazmunini ochish, ya'ni mavjud byelgilar to`plamini ajratish dyemakdir. Ta'rifning birinchi bosqichi tur orqali – tur tushunchalarining qajmi bo`yicha aniqlanayotgan tushunchani birmuncha kyeng yoritishdir. Og`ishgan xulq – bu hammadan avval shaxs axloqining allaqanday shakli, albatta, unga insoniy axloqning barcha xususiyatlari xos, biz ham o`z tahlilimizni aynan shuni ko`rib chiqishdan boshlaymiz. Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning faoliyati, mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko`rinishlari bilan bir qatorda byelgilash uchun kyeng foydalaniladi. Inson axloqi to`qrisidagi ilmiy tasavvurlar XX asrning boshlarida bixyevioristlar uni psixologik fanning pryedmyeti [1] dyeb e'lon qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchi, “raqbat – ryeaktsiya” sxyemasi bo`yicha ishlaydigan ryeaktsiyasini (harakatlanuvchan, vyegyetativ, nutqiy) tushundilar. Empirik ma'lumotlarning to`planish darajasi bo`yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to`qrisida “tuxumni mahsuldor qilish lahzasida dunyoga kyeluvchi va organizmning rivojlanishi darajasi bo`yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqimi” qaqida gapirgan kabi gapirgandi [1, 224-b.]. Axloqning zamonaviy tushunchasi tashqi raqbatga ryeaktsiyalar to`plami doirasidan ancha chyetga chiqadi. Shunday qilib, psixologik luqatda axloq “tirik mavjudotga xos bo`lgan, ularning ichki va tashqi faolligi vositasidagi atrof-muqit bilan o`zaro ta'sirdir” [13, 276-b.]. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday tashqi ko`rinish: harakat, faoliyat, muomala, muloqaza, vyegyetativ ryeaktsiyalar tushuniladi. quyidagilar axloqning ichki tarkibi bo`lib hisoblanadi: motivatsiya va maqsad qo`yish, kognitiv ishlov byerish, hissiy ryeaktsiyalar, o`z-o`zini boshqarish jarayonlari [12]. Kyelgusi muqokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat qamda muomalasi shaklida ifodalanuvchi ichki faolligi bilan oposryedovanno`y muqit bilan o`zaro harakati jarayonini tushunamiz. Ta'rifga ega bo`lgach o`rganilayotgan ryeallikning asosiy byelgilarini ajratishga urinamiz. Inson axloqining birmuncha muqim xususiyatlaridan biri – bu uning o`z moqiyati bo`yicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga oshadi. Inson axloqining boshqa muqim xususiyati – bu uning nutqiy boshqaruv va maqsad qo`yilganligi bilan mustaqkam aloqasi hisoblanadi. Yaxlit olganda insonning axloqi uning ijtimoiylashuvi jarayonini – jamiyatga intyegratsiyasini aks ettiradi. Ijtimoiylashuv, o`z navbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan qolda ijtimoiy muqitga moslashishni ko`zda tutadi. Moslashuv – individuallashuv jarayonlarining nisbati bo`yicha, shuningdyek, jamiyatda shaxs mavqyei yuzasidan ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin: radikal moslashuv – shaxsning mavjud ijtimoiy qayotda o`zgarishi orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; gipyermoslashuv – shaxsning o`z oliy yutuqlari vositasida ijtimoiy qayotga ta'siri orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; uyqunlashgan moslashuv – shaxsning jamiyatda ijtimoiy talablarga oriyentatsiyasi vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; konformistik moslashuv – individuallikni bostirish, o`z-o`zini ro`yobga chiqarishni birlashish hisobiga; dyeviant moslashuv – mavjud bo`lgan ijtimoiy talab (mye'yor) lardan chiqish vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarish; ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik – o`z-o`zini ro`yobga chiqarish va moslashish jarayonlarini blokirovkalash qolati. Muayyan inson axloqida ijtimoiylashuvning istalgan variantida axloqning umumiy tavsifnomasidan foydalanib, quyidagilarni ifodalash mumkin: asoslanganlik – shaxsning ehtiyojlari va maqsadlariga yo`naltirilgan harakatlanishga ichki tayyorlik; o`xshashlik – aniq vaziyat bilan kyelishish; moslashish – ijtimoiy muqitning yetakchi talablariga muvofiqlik; qaqqoniylik – individuallik axloqining mosligi, uning ushbu shaxs uchun tabiiy ekanligi; mahsuldorlik – ongli maqsadlarni amalga oshirish. Shaxs xulq ining shunday byelgilari borki, ular anchagina xususiy, biroq kam bo`lmagan aqamiyatga egadir: – faollik darajasi (enyergiyalilik va tashabbuskorlik); – hissiy ifodalanganlik (namoyon etilayotgan affyektlarning kuchi va xaraktyeri); – jo`shqinlik; – turqunlik (turli vaqt va turlicha vaziyatlarda ko`rinishlarning doimiyligi); – onglilik (o`z axloqini tushunish uni so`z bilan tushuntira olish qobiliyati); – ixtiyoriylik (o`z-o`zini nazorat); – egiluvchanlik (muqitning o`zgarishiga javoban axloqni o`zgartirish). “Axloq” turidagi tushunchaning barcha ko`rib chiqilgan tavsifnomalari uning “shaxsning og`ishgan xulqi” kabi turiga ham to`la ma'noda taalluqlidir. “Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari. Biz uchun muqim bo`lgan “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini ta'riflashga o`tishdan oldin biz psixologik ko`rinishlarni baholash etalonini byerishimiz lozim. Ko`pgina fanlarda ko`rinishlarni “mye'yoriy” va “anomal”ga bo`lish qabul qilingan. J.Godfruaning qaqqoniy e'tirozi bo`yicha “qanday axloqni mye'yoriy dyeb hisoblash mumkinq” dyegan savol inson axloqini, shu jumladan, og`ishgan xulqni tushuntirish uchun markaziy hisoblanadi [4, t. 2, 126-b.]. “Normal”G`”anomal” axloq tushunchasining ma'nosiga qat'iy ta'rif byerish murakkab, ular orasidagi chyegara esa o`ta noaniq. Shunga qaramay, ilmda va kundalik qayotda ushbu tushunchalar birgalikda foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidyek, oqriqli xafagarchilik bilan bog’liq bo`lmagan, shu bilan birgalikda, ko`pchilik odamlar uchun xaraktyerli bo`lgan mye'yoriy-ma'qullangan axloq tushuniladi. Shunga o`xshash, nomye'yoriy axloqni quyidagicha bo`lish mumkin: mye'yoriyma'qullanmagan, patologik, nostandart. “Mye'yoriy” dyeb qat'iy mazmunda ushbu fanda ayni vaqtda qabtsl qilingan mye'yor-etalonga muvofiq kyeluvchi barcha narsa hisoblanadi. Mye'yorlarni olish usullarini ko`pincha myezon dyeb ataydilar. Eng ko`p tarqalgan va umumiy hisoblangan myezonlardan biri – populyatsiyada uchraydigan chastotalarni hisoblash yordamida istalgan ko`rinish uchun mye'yorni aniqlashga imkon byeruvchi statistik myezon (usul) hisoblanadi. Matyematik statistika nuqtai nazaridan tyez-tyez, ya'ni 50 foizdan kam bo`lmagan qollarda uchraydigan hamma narsa mye'yoriydir. Mye'yoriy taqsimot qonuniga muvofiq ravishda 2-3 foiz odamlar “mye'yoriy”dan ikki tomon bo`yicha ko`pchilik muayyan bir sifat bo`yicha (intyellyekt, obhityelnost, hissiy turqunlik) axloqning yaqqol buzilishiga, har ikki tomondan 20 foizi esa nisbatan katta bo`lmagan og’ishlarga ega. Shubhasiz, axloqning aniq shakli (masalan, chyekish) mye'yoriy qabul qilinishi mumkin, qachonki u ko`pchilik odamlarda uchrasa. qaqiqatan, SanktPyetyerburgda chyekishni og`ishgan xulqqa tyegishli dyeyish o`rinsiz bo`lardi, sababi katta yoshli aqoli o`rtasida chyekuvchilar chyekmaydiganlarga nisbatan eqtimol ko`proqdir. Statistik myezon ifodalanish va qayot uchun xatar darajasi bo`yicha axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyqunlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni istye'mol qilish aqlli chyegaralarda (katta bo`lmagan doza va chastotada) mye'yoriy ko`rinish dyeb tan olinadi, biroq uni suiistye'mol qilish og`ishganlikni anglatadi. Boshqa tomondan odamning o`zi yoki atrofdagilar qayoti uchun to`qridan-to`qri xavf tuqdiruvchi axloq uning chastotasi, ba'zan esa ifodalanganlik darajasidan qat'i nazar og`ishgan sifatida baholanadi, masalan, suitsid yoki jinoyat. Gumanitar fanlar statistik bilan bir qatorda shaxs axloqining mye'yoriyligi nomye'yoriyligini baholashning maxsus myezonlaridan ham foydalaniladi: psixopatologik, ijtimoiy-mye'yoriy va individual-psixologik. Psixopatologik myezonlardan tibbiyotda foydalaniladi. Uni shaxsning og`ishgan xulqi va boshqa soqalarda qo`llashga qiziqtiradigan narsa mavjud. Eqtimol, bu dyeviant xulq tadqiqotlarining an'anaviy ravishda klinik sharoitlarda olib borilishi bilan bog’liqdir, myedikamyentoz tyerapiya esa bunday qollarda kyeng tarqalgan edi. Psixopatologik myezon nuqtai nazaridan barcha axloqiy ko`rinishlarni ikkiga: “soqlik – kasallik” ma'nosida mye'yoriy va patologikka ajratish mumkin. Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining nizomida soqlik “kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo`qligi sifatidagina emas, balki to`liq jismoniy, ma'naviy va ijtimoiy farovonlik qolati” sifatida ta'riflanadi [14, t. 2, 391-b.]. Kasallik – “organizmning tuzilmasi va funktsiyasidagi zararlar uning to`ldiruvchimoslashuvchi myexanizmlarida sifatli-o`ziga xos shaklida ryeaktiv mobillashuv davrida ichki va tashqi omillar ta'siri ostida o`z oqimida buzilgan qayot; kasallik ko`pincha byemor qayotiy faoliyatida ozodlikning chyeklanishi va muqitga moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xaraktyerlanadi” [14, t. 1, s. 148]. Bunda patologiya – tibbiy mye'yorlar mazmunida “mye'yordan har qanday og’ishdir”. Yoki boshqacha aytganda “bu aniq nozologik birliklarning umumiy nomi”, ya'ni kasallik va uning byelgilari tasnifida sanab o`tilgan qollardan biriga mos tushadi [14, t. 3, 302-b.]. Kasalliklar tasnifida og`ishgan xulq alohida nozologik birlik sifatida ajratilmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli, na qat'iy byelgilangan tibbiy tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og`ishgan xulq mye'yor va xaraktyer aktsyentuatsiyasi, vaziyatli ryeaktsiya, rivojlanishning buzilishi, kasallik oldi kabi patologiya o`rtasida yotuvchi ko`rinishlar qatorida kyeng ko`rib chiqiladi. Sanab o`tilgan shakllar muammoning xaraktyeri bilan uyqunlashgan murakkabliklar va tashhisiy byelgilarning noaniqligi bilan xaraktyerlanadi. Masalan, “xaraktyer aktsyentuatsiyasi – bu uning mye'yorida boshqalarga nisbatan yaxshi va qatto ko`tarinki mustaqkamlikda psixogyen ta'sirlarning muayyan turiga munosabatda tanlangan zaiflik ma'lum bo`ladigan alohida chiziqlari o`ta kuchaytirilgan oxirgi variant [10, 10-b.]. Ma'lumki, qator qollarda aktsyentuatsiya qonunga qarshi harakat, suitsidal axloq, giyohvand moddalarni istye'mol qilish kabi og`ishgan xulq bilan uyqunlashadi. Ayni damda aktsyentuatsiyalangan xaraktyerli ko`pchilik odamlarning axloqi og`ishgan hisoblanmaydi. K.Lyeongardning fikriga ko`ra rivojlangan davlatlarda aqolining 50 foizi aktsyentuatsiyali shaxsga taalluqlidir [11, 19-b.]. Bunda ularning ko`pchilik qismi mye'yoriy axloqni namoyish qiladi va qatto jamiyat oldida alohida xizmatlarga ega. Shunga o`xshash psixik patologiya (psixopatiya, nyevrozlar, psixozlar va q.k.) soqasidagi istalgan parokandalik har doim ham og`ishgan xulq bilan bog’liq emas. Ba'zi qollarda psixik kasalliklar patogyen moslashmaslikni chorlagan qolda axloqiy buzilishlar bilan birga borishi mumkin. Psixik parokandalikning boshqa qollarida axloqiy og’ish bo`lmaydi. Navbatdagi ijtimoiy-mye'yoriy myezon jamiyat qayotining turli soqalarida o`ta muqim aqamiyatga ega. har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turlituman ijtimoiy mye'yorlar yordamida boshqariladi. (Ijtimoiy mye'yorlar, uning turlari va harakat myexanizmlari tushunchalari kyeyingi bo`limda yoritiladi.) Ijtimoiy-mye'yoriy myezonlarga muvofiq axloqning ayni damda jamiyat talablariga mos tushishi mye'yoriy dyeb anglanadi va ma'qullanadi. Og`ishgan xulq esa aksincha, asosiy jamoaviy ko`rsatmalar va qadriyatlarga ziddir. Jamiyatning o`zi o`zgarsa, unda amal qilayotgan ijtimoiy mye'yorlar ham o`zgaradi. Masalan, sho`rolar davlatida “kommunizm quruvchisi” sifati burch tuyqusi, qoyaga sadoqat, jamoaviy mas'uliyat, birlashgan tafakkur kabi kyeng yoyilgandi. qayta qurish vaqtidan boshlab shaxsiy tashabbuskorlik, mustaqillik, epchillik muqim rol o`ynay boshladi. Ijtimoiy-mye'yoriy myezon nuqtai nazaridan axloq mye'yoriyligining yetakchi ko`rsatkichi shaxsning ijtimoiy moslashganlik darajasi hisoblanadi. Bunda mye'yordagi, muvaffaqiyatli moslashuv qadriyatlararo, individning xususiyatlari va uni o`rab turgan ijtimoiy muqitdagi talablar, qoidalarning maqbul muvozanati bilan xaraktyerlanadi. Shubhasiz, ijtimoiy talablarni yaqqol inkor etish kabi individuallikni barobarlash, masalan, konformizm shaklida – shaxs manfaatlarini muqit bosimiga to`liq bo`ysundirish ham birdyek muammo hisoblanadi. Tyegishlicha, moslashmaganlik – bu shaxsiy aqamiyatli bo`lgani kabi muqit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdyek, o`z individualligini aniq ijtimoiy sharoitlarda ro`yobga chiqarish sust layoqat qolati. Moslashmaganlikning ijtimoiy va individual ko`rinishlarini ajratish mumkin. Moslashmaganlikning ijtimoiy ko`rinishlari quyidagilar hisoblanadi: – past o`zlashtirish, o`z myeqnati bilan mablaq ishlab topishga layoqatsizlik; – qayotiy muqim soqalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik (oilada, ishda, shaxslararo munosabatlarda, soqliqda; – qonun bilan nizolar; – yakkalanib qolish. Moslashmaganlikning individual ko`rinishlari sifatida quyidagilarni ko`rib chiqish mumkin: – ijtimoiy talablarga munosabati yuzasidan salbiy ichki tartib (ular bilan kyelishmaslik, tushunmaslik, norozilik, qarshi harakat); – o`zining mas'uliyatdan qochishga intilishida atrofdagilarga ko`tarinki e'tiroz bildirish, egotsyentrizm; – surunkali hissiy noqulaylik; – o`z-o`zini boshqarishning byesamarligi; – janjalkashlik va kommunikativ ko`nikmalarning zaifligi; ryeallikni kognitiv buzib ko`rsatish. Odam turlicha tuyqularni – yengil xavotir va o`ziga ishonchsizlikdan tortib, chidab bo`lmas darajadagi nochorlik, qo`rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan kyechirishi mumkin. Bunda shaxsning ryeal ijtimoiy maqomi va uning individual ongi o`rtasida bo`linishi yuzaga kyelishi mumkin. So`nggi myezon – individual-psixologik myezon har bir shaxs, uning individualligining o`sib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi. Ushbu myezonga muvofiq insonga zamonaviy talablar ijtimoiy farmoyishlarni bajarishga uning qobiliyatini chyeklamaydi, biroq shaxsning o`zo`zini anglashi va o`ziga xosligini ham ko`zda tutadi. Shu bilan bog’liq ravishda bizning zamonda shaxsning asos soluvchi sifatlari dyeb quyidagilarni aytish mumkin: tashqi olam va o`ziga nisbatan uning ichki pozitsiyasi, qaror qabul qilish va tanlash layoqati, shuningdyek, shaxsiy axloqiga mas'uliyati. Ijtimoiy borliqda o`z-o`zini aniqlash va shaxsiy potyentsialning o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi unda individual rivojlanishning yetakchi vazifasi dyeb tan olinadi. Tushunchani ta'riflash Bizning ta'limotimiz pryedmyeti shaxsning shunday axloqiy aspyektiki, uni og`ishgan xulq sifatida tasniflash mumkin. Og`ishgan xulq psixik fyenomyenlar qatorida o`zining shaxsiy javonini egallaydi. U psixik kasalliklar, patologik qolat, nyevrozlar, psixosomatik parokandalik va q.k. kabi ko`rinishlar qatorida mavjud. Ushbu fyenomyenlar tibbiy mye'yorlar nuqtai nazaridan “soqliq – kasallik oldi – kasallik” o`qida ko`rib chiqiladi. Shaxsning og`ishgan xulqini, bizning nazarimizda, psixopatologiya nuqtai nazaridan ko`rib chiqish ma'nosizdir. Og`ishgan xulq “ijtimoiylashuv – moslashmaganlik – yakkalanish” o`qida shaxsning ijtimoiy-psixologik maqomini aks ettiradi. Ma'lumki, maxsus adabiyotlarda “og`ishgan xulq” atamasi ko`pincha dyeviant axloq (deviatio – lotin tilida og`ishgan) sinonimi bilan almashtiriladi. Kyelgusida biz o`zaro bir-birining o`rnini to`ldiruvchi sifatida har ikkala atamani qo`llaymiz – “og`ishgan”, “dyeviant”, bunda birinchi atama aniq va o`rganilgan bo`lgani sababli afzal ko`riladi. O`rganilayotgan tushunchaning yaqqol ko`rinib turgan murakkabligiga hammadan avval uning fanlararo xaraktyeri sababdir. qozirgi vaqtda atamadan ikki asosiy mazmunda foydalaniladi. Dyeviant axloq “rasman o`rnatilgan yoki qaqiqatda ushbu jamiyatda yuzaga kyelgan mye'yorlarga mos kyelmaydigan muomala, inson harakati” [13, 257-b.] ma'nosida psixologiya, pyedagogika va psixiatriyaning pryedmyeti sifatida yuzaga chiqadi. “Inson faoliyatining ommaviy va mustaqkam shakllariga nisbatan ifodalanuvchi va rasman o`rnatilgan yoki ushbu jamiyatda qaqiqatda mavjud bo`lgan mye'yorlar va umidlarga mos tushuvchi ijtimoiy ko`rinish” [3, 7-b.] ma'nosida u sotsiologiya, huquq, ijtimoiy psixologiyaning pryedmyeti hisoblanadi. Ushbu ishda biz og`ishgan xulqni birinchi aspyektdagi afzallikda – individual faollikning ko`rinishi sifatida ko`rib chiqamiz. Tushunchani ta'riflash ko`rinishning muqim byelgilarini ajratishni ko`zda tutadi. Shaxsning og`ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulq ni boshqa fyenomyenlardan farqlashda, shuningdyek, aniq bir odamda uning mavjudligi qamda dinamikasini aniqlash zaruratida yordam byersin. 1. Shaxsning og`ishgan xulqi – bu umumqabul qilingan yoki rasman o`rnatilgan ijtimoy mye'yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, an'analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmaydi. Dyeviant axloqni mye'yordan og`ishgan axloq sifatida aniqlaganda shuni esda tutish kyerakki, ijtimoiy mye'yorlar o`zgaradi. Bu, o`z navbatida, og`ishgan xulqqa tarixan o`tkinchi xaraktyerni byeradi. Misol sifatida davr va davlat, chyekishga munosabatdan qat'i nazar turli narsani kyeltirish mumkin. Shubhasiz, dyeviant axloq – bu har qanday mye'yor emas, balki ushbu jamiyat uchun shu vaqtda birmuncha muqim bo`lgan ijtimoiy mye'yorlarninggina buzilishidir. 2. Shaxs va dyeviant axloq, uning namoyon bo`lishi boshqa odamlar tomonidan salbiy baholanadi. Salbiy baho jamoatchilik muqokamasi yoki ijtimoiy sanktsiya , shu jumladan, jinoiy jazo shakliga ega bo`lishi mumkin. Dastavval, sanktsiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq boshqa tomondan ular shaxs stigmatizatsiyasi – unga tamqa osish kabi salbiy ko`rinishga olib kyeladi. Masalan, jazo muddatini o`tab, “mye'yoriy” qayotga qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklari yaxshi ma'lum. Insonning yangi qayot boshlashga intilishi ko`pincha atrofdagi odamlarning ishonmasligi va ularni rad etishi natijasida barbod bo`ladi. Dyeviant (giyohvand, jinoyatchi, o`z-o`zini o`ldiruvchi va q.k.) tamqasi syekin-asta dyeviant barobarlikni (o`z-o`zini qis qilish) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuqrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o`zgarishlarga to`sqinlik qiladi va dyeviant axloqning takrorlanishini chaqiradi. 3. Og`ishgan xulqning xususiyatlari shaxsning o`zi yoki atrofdagilarga aqamiyatli tarzda qayot sifatini pasaytirgan qolda ryeal zarar kyeltirishi hisoblanadi. Bu mavjud tartibning noturqunligi, ma'naviy va moddiy zarar kyeltirish, jismoniy zo`rlik va dard-alam yetkazish, soqligining yomonlashishi bo`lishi mumkin. Dyeviant axloq o`zining eng kyeyingi ko`rinishlarida qayot uchun byevosita xavf tuqdiradi, masalan, suitsidal axloq, zo`ravonlik jinoyatlari, “oqir” giyohvand moddalar istye'mol qilish. Zararning psixologik markyeri o`sha odamning o`zi yoki uning atrofidagilarning aziyat chyekishidir. Ushbu byelgi shaklidan – dyestruktiv yoki autodyestruktiv bo`lishidan qat'i nazar og`ishgan xulqning parchalovchi ekanini bildiradi. Bizning nazarimizda radikallik, kryeativlik va marginallik kabi yaqin ijtimoiy ko`rinishlar og`ishgan xulq bo`la olmaydi va ushbu byelgini qoniqtirmaydi. Garchi ular ham umumqabul qilingan mye'yorlardan chyeklanib, aqolining konsyervativ qolatga mayli bo`lgan qismida qashlik uyqotsa-da, bu fyenomyenlar jamiyat uchun xatardan ko`ra foydaliroqdir. Xullas, radikal moyil bo`lgan shaxslar jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa ularda istiqbolli o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Kryeatorlar nostandartligi bilan farqlanib, tadqiqotchilar va ilk ochuvchilar sifatida chiqadilar. Marginallar ijtimoiy mye'yorlarning chyegaralarini kyengaytirgan qolda o`zlarini ko`pchilikka qarshi qo`yadilar. Sanab o`tilgan fyenomyenlar uyqunlashishi mumkin. Masalan, ko`pincha o`smirlar axloqi barcha uchta tyendyentsiyani o`zida aks ettiradi Pirsing, tatuirovka yoki qatto chandiq bilan ekspyerimyent o`tkazgan o`smirni, albatta, dyeviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq gyeroin istye'mol qiluvchi o`smir qayot uchun yuqori xatarli og`ishgan xulqni yaqqol namoyish qiladi. Shunday qilib, og`ishgan xulq o`z moqiyati bo`yicha dyestruktivdir. 4. Ko`rib chiqilayotgan axloqni muqim takrorlanuvchi (ko`p marotaba yoki uzoq muddatli) dyeb xaraktyerlash mumkin. Agar yetti yoshli bola otaonasidan so`ramay shirinliklar uchun uncha katta bo`lmagan mablaqni olgan bo`lsa, kyelgusida ijtimoiy tartibni buzmasa, ushbu axloqni og`ishgan sifatida ta'riflash odobdan bo`lmaydi. Aksincha, o`smir tomonidan sistyematik tarzda anglangan qolda pul o`qirligi sodir etilsa – bu og`ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi. Boshqa tarqalgan misol: qodisalar qatorida spirtli ichimlik istye'mol qilish to`liq yo`l qo`yilgan yoki qatto foydali dyeb tan olinadi. Ushbu qoida istisno ega. Masalan, qatto bir martalik suitsidal urinish jiddiy xavf tuqdiradi va shaxsning og`ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin. 5. Axloqni og`ishgan dyeb kvalifikatsiya qilish uchun u shaxsning umumiy yo`nalganligi bilan muvofiqlashishi zarur. Bunda axloq nostandart vaziyatlar oqibati (masalan, jaroqatdan kyeyingi sindrom doirasidar axloq), krizisli vaziyat oqibati (masalan, yaqin odamining o`limi tufayli birinchi oy davomidagi qayqu ryeaktsiyasi) yoki o`z-o`zini muqofazalash oqibati (masalan, qayot uchun ryeal xavfning mavjudligida) bo`lmasligi lozim. 6. Og`ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u tibbiy mye'yorlar chyegarasida ko`rib chiqiladi. U garchi patologik qolat bilan uyqunlashsa-da, psixik kasalliklar yoki patologik qolat bilan tyenglashtirilmasligi darkor. Psixik parokandalik qolida psixik kasal odamning patologik axloqiga o`rin bor. Patologik axloq tibbiy mye'yorlardan og’ishadi, birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qiladi va psixiatriyada, masalan, psixik kasallarning dyeviant axloqi sifatida o`rganiladi. Patologik axloq kasallik qolati ta'siri ostida shaxsning o`z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati aqamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi. Ayni damda muayyan sharoitlarda og`ishgan xulq patologikka o`tishi mumkin. Masalan, muqtoj bo`lib qolgan axloq tizimli kasallikka o`sib o`tishi mumkin – piyonistalik, giyohvandlik. Shunday qilib, og`ishgan xulqli shaxs “soqliq – kasallik oldi – kasallik” psixopatologik o`qida istalgan joyni egallashi mumkin. 7. Og`ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u ijtimoiy moslashmaganlikning turlicha ko`rinishlari bilan birga boradi. Ushbu axloq kasallik yoki o`limga olib kyelishi shart emas, biroq u tabiiy suratda ijtimoiy moslashmaganlik qolatini uyqotadi yoki kuchaytiradi. Moslashmaganlik qolati, o`z navbatida, shaxsning og`ishgan xulqini mustaqil sababi bo`lishi mumkin. 8. Og`ishgan xulqning oxirgi byelgisi sifatida uning ifodalangan individual va yosh-jinsiy o`ziga xosligini ta'kidlash mumkin. Og`ishgan xulq dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U “ichki” jiqatdan o`ta turlituman bo`lishi mumkin. Dyeviant axloqning bir xil turlari har xil odamlarda turli yoshda turlicha ko`zga tashlanadi. Odamlarning individual farqlanishi axloq sabablari, ko`rinish, dinamika shakllari, ifodalanganlik chastotasi va darajasiga daxl qiladi. Masalan, dyeviatsiya shakli va uning ifodalanganlik darajasi shaxsning og`ishgan xulqini birmuncha yaqqol tavsiflash hisoblanadi. Ular to`la byeozor ko`rinishdan shaxsning qayotiy faoliyatini total buzilishigacha o`zgartirishi mumkin. Boshqa muqim individual xususiyat odamning og`ishgan xulqni qanday– o`zi uchun byegona, istalmagan xulq sifatidami, vaqtinchalik qoniqtiruvchi yoki oddiy va maftunkor xulq sifatida qarashiga taalluqli. Shaxsning og`ishgan xulqqa munosabati (shaxsiy nuqtai nazari) ko`p qolda uning taqdirini byelgilaydi. Dyeviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko`rib chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta'limotimiz pryedmyeti hisoblanadi. Shuni ta'kidlash zarurki, “og`ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo`lmagan bolalarga nisbatan qo`llash mumkin, qat'iy ma'noda esa – 9 yoshdan kyeyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy mye'yorlar qaqidagi zaruriy tasavvurlar bo`lmaydi, o`z-o`zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy mye'yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi qaqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo`lgan bolalarda axloqi yosh mye'yoridan aqamiyatli tarzda oqsa, bunda uni yetilmaganlikning, asabiy ryeaktsiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko`rinishi sifatida ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Barcha yuqorida aytilganlardan kyelib chiqib, og`ishgan (dyeviant) xulq qa quyidagicha ta'rif byerish mumkin – bu shaxsning birmuncha muqim ijtimoiy mye'yorlardan oquvchi, jamiyat yoki uning o`ziga ryeal zarar yetkazuvchi, shuningdyek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turqun axloqi. Ushbu ta'rif dyeskriptiv (tasviriy) xaraktyerga ega va dastavval og`ishgan xulqi mavjud bo`lgan odamlar bilan amaliy ishlashga mo`ljallangan. (Ushbu ko`rinishning kontsyeptual-tushuntirish modyeli qo`llanmaning kyeyingi bo`limlarida ko`rib chiqiladi.) Bu ta'rif aniq qollarda og`ishgan xulqni tashhis qilish, profyessional ta'sirni loyiqalash, shaxs axloqining dinamikasini va u bilan ishlash samaradorligini baholash kabi profyessional maqsadlarni amalga oshirishda yordam byerishi mumkin. Bundan tashqari, u boshqa axloqiy fyenomyenlarda dyeviant axloqni diffyeryentsiyalash imkonini byeradi. Dyeviant axloqni ko`rib chiqayotib, biz yaqqol salbiy assotsiatsiyani uyqotuvchi so`zni qo`llashga majburmiz: dyeviant, addikt, noijtimoiy va ijtimoiy xulq qa qarshi va q.k.Shu bilan birgalikda, aniq shaxs bilan ishlashda biz ongli ravishda kamsituvchi oqangli atamalardan foydalanishdan, shuningdyek, tamqa osishdan tiyilmoqimiz kyerak. Shuni esda tutish lozimki, birinchidan, axloqiy muammolar o`ta kyeng tarqalgan. Ikkinchidan, og`ishgan xulq chyegaralarini aniqlash ko`pincha murakkab. Jamiyatdagi o`zgarishlar mye'yorlarning, albatta, axloqiy dyeviatsiya turlarining o`zgarishiga olib kyeladi. Biroq mye'yorlarning o`zi va ulardan og’ishish har qanday ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Binobarin, ijtimoiy darajada og`ishgan xulq – bu faqat jamiyat va shaxs orasidagi o`zaro munosabatning mumkin bo`lgan shakllaridan biri. Og`ishgan xulqni ijtimoiy ko`rinish sifatida “tugatish” eqtimoli dargumon. Bundan tashqari, maxsus ko`rib chiqishda dyeviatsiyalar jamiyat uchun mye'yoriy va foydali ekanini isbotlash mumkin, chunki unda istiqbolli o`zgarishlarni raqbatlantiradi. Individual darajada dyeviant axloq anchagina muammoli ko`rinadi, chunki shaxsning o`zi va atrofdagi odamlar qayoti uchun ryeal zarar, dyeviant shaxsning ijtimoiy muqit bilan janjali, uning ijtimoiy moslashmaganligi kabi salbiy fyenomyenlar bilan bog’liqdir. Xususan, og`ishgan xulq shaxsiy darajada – bu shaxsning dyeviant usul va qayot tarzi shaklida yuzaga chiquvchi ijtimoiy nuqtai nazari. Ma'lumki, ko`pchilik odamlar istasalar jamiyatga nisbatan o`z nuqtai nazarlarini o`zgartirishlari mumkin. Nazorat savollari va topshiriqlar 1. “Axloq” atamasining mazmunini ochib byering va inson axloqining asosiy tavsiyanomasini sanab o`ting. “Og`ishgan xulq” tushunchasini ta'riflashning myezonlari qandayq “Shaxsning moslashmaganligi” tushunchasining aqamiyatini ochib byering. “Og`ishgan xulq” va “patologik axloq” tushunchalarining o`xshash va farqli tomonlari nimadaq Og`ishgan xulq nimaq Uning byelgilari qandayq 6. Sizning nazaringizda quyida sanab o`tilganlardan qaysilari og`ishgan xulq hisoblanadi: tabak chyekish, odam o`ldirish, nikoqdagi xiyonat, gyeroin istye'mol qilish, suitsidal harakat, yolqon, bolani jismonan jazolash, gomosyeksual munosabat, myeksika syeriallariga o`ta qiziqish, kartani pulga o`ynash, sababsiz maktab darslarini qoldirish, qurolli o`qrilik, xakyerlik, syektaga kirish, qomatni korryektsiyalash maqsadida kuchdan kyetkizuvchi ochlik, qo`pollik. 7. Bir-biriga yaqin tushunchalar mazmunini ochib byering: «dyeviatsiya», «og`ishgan xulq», «ijtimoiy og’ish», «noijtimoiy axloq», «antiijtimoiy axloq», «autodyestruktiv axloq», «moslashmaganlik», «dyesotsializatsiya».

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Porter M. Mejdunarodnaya konkurensiya. - M., Mejdunarodnыe otnosheniya, 1993
2. Migranyan A.A. «Teoreticheskie aspektы formirovaniya konkurentosposobnыx klasterov».
3. Kamolova, A. O. Q. (2023). Pedagoglik kasbi boshqa hamma kasblarning poydevoridir. Science and Education, 4(5), 988-992.
4. Aipinge L.P. Cluster Centre Principalso perceptions of t’e implementation of t’e School Clustering System in Namibia (Unpublished Masters T’esis). R’odes University, - Sout’ Africa: 2007
5. Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasini manbalarining o’rganishning o ‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari. Science and Education, 3(12), 590-592.
6. Nishonova, M. Y., & Kamolova, A. O. (2021). O’SMIRLARGA HUQUQIY BILIM BERISHDA KEYS STADI TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH.