1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mənzum atalar sözlərindən mənzum tapmacalara doğru
150
Yüz namərdin çörəyin, Doğrasan kasa dolmaz. Və yaxud: Bu dağı aşmaq olmaz, Narıncı başmaq olmaz, Başa gələn gələcək, Qəzadan qaçmaq olmaz.
Atalar sözlərindən, bayatılardan bir qaynaq kimi istifadə edən və faydalanan xalq sənətkarları bir-birindən qiymətli aşıq ustadnamələri yaratmışlar. Misal gətirilən nümunələrdən göründüyü kimi, bu tipli bayatılar da, öz növbəsində, nəsihətamiz, yaddaqalan ustadnamələrin yaranması üçün başlanğıc rolu oynamışdır. Dərdli adam yuxu yatmaz, Şirin layla çalasan da. Cavanlığın ələ gəlməz, Altun verib alasan da.
Bu bir həqiqətdir ki, milli heca vəzni özünü qoşma şeir formasında daha aydın təzahür etdirmişdir. Heca vəzninin şah əsəri olan qoşma telli sazın bəhrəsidir. Daha
151
doğrusu, “qoşma
sazın təbiətindən doğmuşdur”. 35
Bir yaradıcılıq prosesi olaraq sazla ekiz doğulmuş qoşma rəngarəng, şeir formalarının yaranması üçün də bir başlanğıc olmuşdur. Cinaslarda qoşmaları bəzəyən sənətkarlar təcnisin yeni-yeni forma və şəkillərini yaradırlar. 36
atalar sözləri, mənzum tapmacalar, xalq düzgüləri və yanıltymaclar zəminində təşəkkül tapan heca vəznli şeir bayatıların, bayatı bağlamaların, cinaslı bayatıların timsalında böyük təkamül yolu keçmişdir. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, düzgülər və yanıltmaclar xalq şeirinə xüsusi deyim tərzi, ahəng, musiqililik gətirmişdir. Bir sözlə, heca vəzninin formalaşmasında və təkmilləşməsində xalq poeziyası nümunələri küll halında iştirak etmişdir. Bunların məcmuundan doğan, nəhayət, saza qovuşan xalq şeirinin tacı olan qoşma öz üstünlüyünü, yetkinliyini təsdiq etmişdir.
35 Sədnik Paşayev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının inkişafı, Bakı, Bilik, 1981, səh.30. 36 Sədnik Paşayev. Aşıq yaradıcılığında təcnisin öyrədilməsinə dair, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı məcmuəsi, №4, 1974.
152
Xalq poeziyasında yetkin, bitkin, biçimlənmiş, dilimizin ahəng qanuna uyğun sazın bir möcüzə kimi yaratdığı qoşmanı görən, sevən, seçən savadlı şairlərimiz ondan çeşni götürmüş, aşıq şeiri tərzində qoşmalar yazmışlar ki, bunlar da, öz növbəsində yazılı ədəbiyyata keçid
üçün bir
zəmin hazırlamışdır. Uzun əsrlərdir ki, ana qoşma şifahi və yazılı ədəbiyyatda böyük təkamül yolu keçə- keçə öz ömrünü yaşayır, qol-budaq atır, pöhrələnir, özünün böyüklüyünü, əzəmətini getdikcə daha güclü bir şəkildə hiss etdirir. 37
Budur, heca vəzninin möcüzəsi. Heca vəznindən bəhs edən dilçi-alim prof. Ağamusa Axundov yazır: “Azərbaycan poeziyası rişələri el ədəbiyyatının ən dərin qatlarına işləmiş heca vəzni üzərində yüksəlir. 38
daxili qanunları (vurğu və intonasiya) zəminində inkişaf edən
şeirlərimizin
37 Sədnik Paşayev. Azərbaycan folkloru və aşıq yaradıcılığı, Bakı, 1989. Həmin əsərdə şifahi və yazılı ədəbiyyatda aşıq şeirinin inkişaf mərhələləri izlənilmişdir. 38 Ağamusa Axundov. Şeir sənəti və dil, Yazıçı, Bakı, 1980, səh. 16.
153
rəngarəng mənzərəsini yaratmışdır. Heca vəzni milli şeirimizin canıdır, qanıdır, özüdür. Varlığı canlı danışıq dilindən, obrazlı və aforistik ifadələrdən ibarət olan atalar sözünün xalq poeziyasındakı mövqeyi, heca vəznli şeirin formalaşmasındakı rolu müəyyən qədər aydınlaşdırıldı. O da müəyyən oldu ki, atalar sözünün özündə də şeiriyyət güclüdür.
154
155
Mənzum atalar sözlərindən mənzum tapmacalara doğru İnsan təfəkkürünün formalaşmasında və təşəkkülündə tapmacalar çox mühüm rol oynayır. Təbiət qarşısında çoxlu açılmamış sirlərlə sehrlənmiş insan daim özünə cürbəcür suallar verir və onlara cavab tapmağa çalışır. Bu cavablar isə beynin aldığı informasiyalara, insanın təfəkkürünə, bilik dairəsinə, ağlına uyğun olur. İnsan təbiət hadisələri qarşısında bəzən öz acizliyini hiss etdikdə onda qarşılaşdığı çətinlikləri üstələmək arzusu oyanır və bu arzu onu sehrli aləmlərə aparır, şüurunda kökü reallıqla bağlı olan müxtəlif əfsanəvi şeylər doğurur ki, bunlar da ağızdan-ağıza keçərək
yaşayan folklor nümunələrinə- nağıllara, dastanlara, tapmacala çevrilir. Bu nümunələr içərisində xalq arasında ən çox seviləni tapmacalardır. Tapmacalar ulularımızı uzun qış gecələrində ocaq başına toplar, ağıl, fərasət, hazırcavablılıq nümayiş etdirənlərin yarışına çevrilərdi. Tapmaca hər hansı predmet və ya hadisə haqqında eyhamla, üstüörtülü danışılan, cavabı tələb olunan sualdır. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|