1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
156
Təfəkkürün, ağlın
xüsusən kiçik
yaşlardan formalaşmasındatapmacalar əvəzsiz rol oynayır. Bir şərtlə ki, azyaşlılar arasında tapmaca yarışı
keçirilərkən onların
böyüdükləri mühit (kənd, şəhər), bilik dairəsi, dünyagörüşü nəzərə alınsın. Uşaqların və böyüklərin sevdiyi bu tapmacalar vaxtaşırı müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən kitablara toplanır. Tapmacalar xalq təfəkkürünün məhsulu kimi çox qədim dövrlərdən başlayaraq insanların həyat və məişət tərzindən, dünyaya baxışından yaranmışdır. Sonrakı inkişaf mərhələrində zəngin həyat
təcrübəsi tapmacaları bəsitlikdən kamilliyə, məhdud mövzu çərçivəsindən həyat və cəmiyyəti əhatə
edən çox
müxtəlid sahələrə yönəltmişdir; burada insanların təbiət və cəmiyyət haqqında təsəvvürləri, müşahidələri poetik dillə ifadə olunur. Tapmaca bu və və ya digər əşya, hadisə və məfhum haqqında yaranır. Həmin əşya və hadisənin bir əlaməti, bir keyfiyyəti dolayı yolla söylənilir, başqa cəhətləri isə gizli saxlanılır. Məsələn: Bostanda var bir arvad, Paltar geyib qatbaqat.
(kələm)
157
Tapmacada iki tərəf olur. Janrın özü, bir də onun cavabı. Beləliklə, tapmacalar iki və daha artıq şəxs arasında mükalimə şəklində meydana çıxır. Ona görə də Hənəfi Zeynallı göstərir ki, tapmaca atalar sözünə, bayatıya, mahnıya nisbətən daha çox kollektivlik xüsusiyyətinə malikdir. Çünki, əgər bir mahnı və atalar sözünün ifasında əsasən bir nəfər iştirak edirsə, tapmacalarda ən azı iki nəfər iştirak edir. Müəllifə görə, tapmacalar məclislərdə, şənliklərdə, tapmaca gecələrində kollektiv tərəfindən yaradılmışdır. Bütün bunlardan sonra tapmacaya belə tərif vermək olar:
tapmaca insanların düşüncəsini yoxlamaq məqsədi ilə düzəldilən bu və ya digər hadisə və əşyanın poetik təsviridir. Tapmacalar xalqın ən qədim dövrdə müəmmalı, məcazi danışıqları ilə əlaqədar meydana gəlib. Əvvəlcə bədii əsər deyil, sadəcə adi məişət prosesindəki danışıqdan ibarət
olub. Xalqın
dilində ibarələr, müqayisələr, istiarələr, bənzətmələr çox işlədilmişdir. Qədim insanlar öz danışıq dilində bu və ya digər cisim, əşya və hadisəni dolayı yolla, obrazlı, metaforik ifadə ilə başa salmağa, anlatmağa can atırdılar. Onları buna sövq edən mühüm ictimai, maddi səbəblər var idi. Təbiət hadisələri, vəhşi heyvanlar və s.
158
qarşısındakı acizliyi məhz insanların müəmmalı danışığına təsir göstərirdi. Qorxduqları üçün bəzən bir sıra əşya, hadisə və heyvan adlarını olduğu kimi deyil, oxşar rəmzi adlarla söyləyirdilər. Xüsusi məcazi danışığa səy göstərən ibtidai insan belə bir əqidədə idi ki, ovlayacağı vəhşi heyvanların və yaxud ov ləvazimatının adını çəkməmək, öz hazırlığını gizlətməklə guya ki, ov və ya vəhşi heyvanın qorxunu hiss etməsinə imkan verməz, beləliklə də, müvəffəqiyyətli ov təmin edə bilər 39
Türklər tapmacaya bilməcə, kərküklər isə, həm tapmaca, həm də bilməcə deyirlər. Lakin Azərbaycan folklorunda tapmaca ilə bilməcə eyni funksiyanı daşımır. Azərbaycan folklorunda tapmacanın öz yeri, bilməcənin öz yeri, minarələrin də öz yeri vardır. Mahiyyət etibarilə müəyyən oxşar və yaxın cəhətləri olsa da, onların özlərinə məxsus fərqli xüsusiyyətləri də mövcuddur. Kərküklərin tapmacaya aid müraciətləri belədir:
39 Anikin V.P. “Russkie narodnie posloviyi, poqovorki, zaqadki i detskiy folklor” Moskva-1957. Səh. 56
159
-
Tap nədi, Tapış nədi? Azərabaycan tapmacalarında isə: Tap tapmaca, Gülyapmaca-deyə, müraciət olunur.
Bir çox elmi ədəbiyyatda, araşdırmalarda qeyd olunur
ki, tapmacalardan, hətta dövlətlərarası münasibətdə, diplomatiyada istifadə olunmuşdur. Görəsən, doğrudan da “tap tapmaca, gülyapmaca” və ya “tap nədi, tapış nədi?” ilə hər hansı bir şaha, padşaha, dövlət başçısına müraciət etmək olarmı? Əlbəttə, yox. Böyük fəxrlə deyə bilərik ki, dahi şairimiz Nizami Gəncəvi folklorumuzun müdrik bilicisi, onun “Xəmsə”si isə qədim folklor örnəklərimizin qoruyucusu, daşıyıcısı və yaşadıcısıdır. Tapmacanın, bilməcənin nə olduğunu, mahiyyətini, məzmununu “Xəmsə”nin köməyi ilə aydın bir şəkildə öyrənə bilirik. Gəlin, Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasındakı sırf tapmaca ifadələrinə, onun deyim tərzinə, düzülüşünə xüsusi diqqət yetirək:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|