1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
135
265.Yeznəsi kor, qaynı kor, Yaxşı tapıb tayını kor.
266.Suyun lal axanı, Adamın yerə baxanı.
267.Bacarana baş qurban, Bacarmayana daş qurban.
268.Hər sözü demək olmaz, Kal meyvəni yemək olmaz.
269.Dağın ucalığı daş ilə, İnsanın ucalığı baş ilə.
136
*** Mənzum atalar sözləri içərisində elə nümunələrə rast gəlinir ki, onun bədii-estetik dəyəri, məzmunu hər kəsi heyran edir.
Gül bitdi, Reyhan arada itdi.
Bu qeyri-bərabər hecalı atalar sözündə hər şey eyhamla, lirik axarda qarşıdakına çatdırılır, gül, reyhan ifadələri göz önündə xoş ovqatlı bir lövhə yaradır. Bu tipli mənzum atalar sözlərində həyatda azacıq səhvə, yanlışlığa yol vermiş insan öz səhvini nikbin şəkildə etiraf edir və gələcəyə də ümidlə yanaşır.
Bir də gəlin ollam, Oturub durduğum billəm.
Bu mənzum atalar sözündə ayrı-ayrı əsərlərdə, Bəlkə də iri həcmli əsərdə verilə biləcək mətləb bir beytdə çox ustalıqla, yüksək bədii deyimlə ifadə olunur: Qurd getdi yazıya, Meydan qaldı tazıya.
137
Atalar sözləri və məsəllər, xüsusilə, mənzum atalar sözləri məişətimizə elə daxil olmuşdur ki, hər kəsin dilində əvəzsiz bir hikmət kimi, yaddaqalan və böyük təsir gücünə malik nəğmə kimi səslənir.
Qışın çəni qar gətirər, Yazın çəni bar gətirər.
Mənzum atalar sözlərinin təkamülü və inkişafı, nəinki,
özək-kök qafiyələrin meydana çıxmasına, onun daha bitkin forma almasına kömək edir, eyni zamanda, bu özək qafiyələrlə yanaşı, qoşma və gəraylılarda olduğu kimi ahəngdarlıq və musiqiliyi artırır, qafiyədən sonra gələn rədiflərin meydana çıxmasını, söz düzümündə, misralarda onların öz yerini tapmasını zəruriləşdirir.
Ağlayan göz yaş gətirər, Yeyən ağız aş gətirər.
Bu, mənzum atalar sözlərindəki misralar elə təsir bağışlayır ki, sanki onlar elə bil hər hansı bitkin bir gəraylıdan qopmuşdur, qopub qalmışdır. Mənzum
atalar sözlərindəki məna tutumu da maraq doğurur, hər bir atalar
138
sözlərində olduğu kimi, bu mənzum bədii parçalardakı dərin mətləblər güclü məntiqə söykənir.
Dəvə ölsə bir batman yükdü, Toyuq ölsə bir cəngə tükdü.
Dəvə bahadı, toyuq ucuzdur. Toyuğu itirən bəlkə də, heç nə itirmir, dəvənin ölümü hər kəs üçün baha başa gəlir, az qala ailəni çökdürür. Bu mənzum atalar sözündə daxili bir istehza da vardır. Lakin aşağıdakı atalar sözündə isə sevinc dolu bir həyat yaşayır. Ər-arvadın savaşı, Yaz gününün yağışı. Ər-arvadın savaşı təbiətlə, nur dolu yaz gününün yağışı ilə müqayisə olunur, bu isə hər kəsdə sevinc duyğuları oyadır, xatirəsində yaz yağışının mənzərəsi canlanır. Bu düşmənçilik davası deyildir. Bəlkə də şıltaqlıqdır.
Nə yoğurdu, nə yapdı, Hazırca kökə tapdı.
Şeir kimi qafiyələnən bu mənzum ata sözü, bəlkə də çoxlarında şeir yazmaq həvəsi oyadır.
139
Elə mənzum atalar sözləri var ki, aydın deyim tərzi olsa da, məzmununu açmağa çox zaman ehtiyac duyulur: Acıtmalı bozdamac, Əlim xəmir, qarnım ac. 25
Yazbaşı yeni pendir çıxanda çobanlar acıtmalı xəmiri hazırlayıb, sacda lavaşın bir növü olan bozdamac yayıb bişirirlər. Bu, bozdamac Şirvan torpağında daha çox yayılmışdır. Çobanlar bu lavaşı elə nazik yayırlar ki, onu pendirə bükəndə bir tikə olur, isti-isti bozdamacı pendirlə nə qədər yeyirsən ye, doymursan. Bu atalar sözünün ikinci variantı mətləbi, məzmunu bir az da dərindən açıqlayır. Acıtmalı bozdamac, Qırxın yedim qarnım ac. Tapmacalarda olduğu kimi, atalar sözündə də hər bir mətləbə xüsusi bir eyham vardır. “Kitabi-Dədə Qorqud” əsərində bozdamac ifadəsi “bazlamac” şəklində işlədilmişdir. Orada deyilir: “gəlin ol solduran soydur: sabahdanca yerindən uru durar, əlin- üzün yumadan doqquz bazlamac ilən bir
25 Bozdamac – yuxanın,fətirin, sac əppəyinin bir növüdür.
140
güvələk yoğurd 26 güvəzlər, doyunca tıxa-basa yeyər”. 27
Aşı bişirən yağdı, Gəlinin üzü ağdı.
Bu tipli mənzum atalar sözündə qafiyələr yerli yerindədi, bitkindir, burada kök-özək qafiyələrdən istifadə olunmuşdur. Mənzum atalar
sözlərində qulaq
qafiyələrdən də istifadə olunur. Əslində bunlar kök qafiyələr deyil, deyilərkən hər beytdəki misralar səsin gücü ilə, öz ahəngdarlığına görə qafiyələnir və bitkin bədii şeir parçası təsiri bağışlayır. Bir qoyun yununu daramalı, əyirməli, nəsə, toxunmalı olan qadın, hey özünə təskinlik verir, arxayınçılıq yaradır, hər dəfə də: Bir yunum var, Min günüm var-deyir. Mənzum
atalar sözlərindəki bu hikmətlər, dərin müşahidələrin, təcrübənin məntiqi nəticəsi olmaqla yanaşı, insana həyat həqiqətlərini bədii bir dillə anladır:
26 Yoğurd-qatıq. 27 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. Bakı, 1962, səh.14.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|