1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sual və tapĢırıqlar
- ÇalıĢma.
68 eyni ölçülü səslərin bir-birini izləməsinə, növbə ilə təkrarlan- masına ahəng (ritm) deyilir. Misraların ölçüsü hecaların sayı ilə müəyyən edilir. Əruz vəznində yazılmış bu qəzəldə ölçü uzun və qısa saitlərin növbə ilə təkrarı əsasında qurulmuşdur. Səs tərkibinə görə bir-birinə uyğun gələn, eyni cür səslənən ca-
dən sonra gələn və təkrar olunan könül sözü rədifdir. Şeirdə ahəngdarlıq yaradan vasitələrdən biri bölgüdür ki, şeirin oxusu zamanı misra daxilindəki fasilələrə xidmət edir. Şeirdəki misradaxili bölgü sözlər hesabına gah 7+8, gah 8+7, gah da 6+9 şəklindədir, amma qəzəli oxuyan aparıcı və ya xanəndə onu ahəngə və ya səslərin uzanması hesabına 7+8 heca şəklinə salır. Ümumiyyətlə, əruz vəznində yazılan qəzəllərdə misra- daxili hecaların sayında fərq ola bilir. Bu fərq ayrı-ayrı səslərin qısa və ya uzun tələffüzü hesabına bərabərləşib tarazlaşır. Əruz vəznində misra daxilindəki sözləri parçalayıb hissələrə bölmək də olur. Bu beytlərdə fellərin bir dəfə cümlənin əvvəlində (uyma), ikinci dəfə (edərlər divanə) ortada, üçüncü misrada (keçib) sonda, dördüncü dəfə (zənn eyləmə) ortada gəlməsi, xitabın (könül) hər dəfə sonda işlənməsi, zülfü qara sevgili
divanə edərlər), Vahidin ömrü bütün (Vahidin bütün ömrü), bu həqiqət sözü (bu həqiqi sözü), zənn eyləmə əfsanə (əfsanə zənn eyləmə) söz sırasının pozulması məhz şeirdə bölgü, vəzn və qafiyə xatirinədir. Mədəniyyətin göstəricilərindən olan ifadəli nitq dilin səlis- liyindən, onun ifadə imkanlarından düzgün faydalanmaq vər- dişləri ilə şərtləşir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan dili lüğət tərkibinə, fonetik sistemi, morfoloji və sintaktik quruluşuna görə dünyanın inkişaf etmiş zəngin dillərindən hesab olunur. Nitqin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Eyni bir məsə- lədən, məlum bir faktdan danışan və ya yazan iki adamın nitqi (əgər yazılıb əzbərlənməmişdirsə) məzmunca eyni olsa da, nəql etmə və ya yazılma formasına görə bir-birindən fərqlənəcəkdir.
69 Həyatda bir-birinin eyni olan iki adam olmadığı kimi (hətta əkizlər də), bir-birinin eyni olan iki nitq variantı da yoxdur (hətta bir şairin eyni mövzuda müxtəlif vaxtlarda yazdığı iki şeiri, hansısa bir yazıçının bir mövzuda yazdığı əsərinin bir hissəsi və s.). İnsanlar ayrı-ayrı fərdlər olduğu üçün onların nitqi də fərdidir. Deməli, nitq mədəniyyəti fərdi səciyyəli xüsusiyyətə malikdir. Bəlkə dünyanın, həyatın bənzərsizliyi elə bununla əlaqədardır. Xalqlar müxtəlif olduğu kimi, onların nitqi də, dili də bir-birindən fonetik, leksik, qrammatik qurulu- şuna görə fərqlidir, üslub baxımından rəngarəngdir. Dildəki milli fərq insanların nitqində öz təzahürünü tapır. Xalqların xarakteri bu və ya digər dərəcədə dillərində də görünür. XIX əsrin görkəmli alman dilçisi V.Humboldtun “Hər xalq orijinal və təkrarolunmazdır. Dil xalqın zahirə-meydana gəlməsidir, onun ruhu dildir” – fikrinə haqq qazandırmaq lazımdır. Nitq mədəniyyətinin inkişafında, ədəbi dil normalarına düzgün əməl olunmasında məktəbin, radio və televiziya veriliş- lərinin, dövrü mətbuatın, kino və teatrın rolu əvəzsizdir. Küt- ləvi informasiya vasitələri və tədris müəssisələri dilin qayda- qanunlarını siyasi, sosial, mədəni və mənəvi məsələlər daxi- lində çatdırır, qrammatik qaydaları, dilin quruluşunu bir fənn kimi yox, praktik şəkildə nitq prosesində aşılayır. Müasir dövrdə hər bir şəxsin ən gözəl keyfiyyətlərindən biri, bəlkə də başlıcası onun zəngin nitq mədəniyyətinə malik olmasıdır. Nitq mədəniyyəti insanın ümumi mədəni inkişafında xüsusi rola malikdir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, məzmun və forma cəhətdən gözəl olan nitq fikrin asan və təsirli çatdırıl- masına xidmət göstərir.
1. Nitq mədəniyyəti dilçilik fənni kimi nə vaxtdan formalaşmağa başlamışdır? 2. Nitq mədəniyyəti tədris fənni kimi neçənci ildən ali məktəblərdə tədris olunur?
70 3. Nitqin əsas məqsədi nədir? 4. Maddi mədəniyyət deyiləndə nələr nəzərdə tutulur? 5. Xalqın milli mədəniyyəti nələrdə təzahür edir? 6. Mədəni nitqin əsas əlamətləri hansılardır? 7. Dilin vəzifəsi nədir? 8. Dil, yoxsa nitq dəyişikliyə çox uğrayır? 9. Nitqin milli səciyyəli olduğunu necə izah edərsiniz? 10.Nitq mədəniyyətinə verilən tələblər hansılardır? 11.Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması haqqında nə deyə bilərsiniz? 12. Nitqlə dil arasında hansı fərqlər vardır?
daha nələri əlavə etməyin mümkünlüyünü araşdırın: Dil millətin canı və qanıdır. Vətən və ana dili - bunları bir- birindən ayrı təsəvvür etmək çətindir. Vətəni sevmək doğma dili sevmək deməkdir. Milli dil olmadan xalqın tarixini, onun keçmişini, mədəniyyətini öyrənmək olmaz. Əsgərlərimiz do- daqlarında “Doğma vətəndən gözəl, doğma dildən şirin dünya- da yoxdur”, “Şəhidlər ölməz, vətən bölünməz” sözləri ilə dö- yüşlərə girmiş və vətən uğrunda canlarını əsirgəməmişlər. XV-XVII əsrlərdə dövlətçilik mədəniyyətinə yiyələnmiş, Şərqdə böyük nüfuza malik Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin başında Azərbaycan sülalələri dayanırdı. Uzun Həsənin dövründə Ağqoyunlu dövləti Yaxın və Orta Şərqin qüd- rətli dövlətinə çevrilmişdi. Onun nəvəsi Şah İsmayıl Xətainin yaratdığı Səfəvi dövləti bütün Azərbaycan torpaqlarını birləş- dirdi. Burada dilimiz dövlət dili səviyyəsinə yüksəlmişdi, ondan diplomatik yazışma, hərbi təlim dili kimi istifadə olunurdu. Sonralar Azərbaycan dilinə çox təcavüzlər olmuşdur. Za- man-zaman bir etnos kimi xalqımızı tarix səhnəsindən silməyə çalışan düşmənlərimiz ilk növbədə dilimizi məhv etməyə əbəs yerə cəhd göstərmişlər. Lakin əcdadlarımız Azərbaycan dilini yad təsirlərdən və səmərəsiz təcavüzlərdən qoruyub saxlamış və yaşatmışlar. Bir neçə qrupa bölünən türk dilləri ailəsində
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|