1. Boshqaruv tizimi va modellari bhatni matematik ta’minoti bhatni dasturiy ta’minoti

3. BHATni dasturiy ta’minoti
BHATni dasturiy ta’minlash tarkibiga vazifalar yechimi algoritmlarini amalga oshiruvchi dasturlar bilan birga mashina kurilmalari va hisoblash jarayenidan (EHM ishining muayyan tartibini yaratish) samarali foydalanishni tashkil etish, dasturlash (dasturlashni avtomatlashtirish) bilan bog'liq ishlarni yengillashtirish uchun mo'ljallangan dasturlar ham kiradi.
BHATni dasturiy ta’minlash EHM yordamida IAIAT vazifalarni yechish; vazifalar va talablar yechimi dasturlarini EHM ildam xotirasiga kiritish; dasturlar bajarilishi izchilligini muloqot tartibda boshqarish; dasturlarni algoritmik tillardan mashina tillariga kuchirish, ularni sozlash; dasturlarga qo'shimchalar va o'zgarishlar kiritish; mashina tashigichlarga yozilgan axborotdan nushalar ko'chirish singari vazifalarni bajaradi.
BHATni dasturiy ta’minlash uning ayrim unsurlari bajaradigan vazifalarga bog'liq holda umumiy (mashinali) va maxsus (muammoli) ta’minlashga bo'linadi.
Umumiy dasturiy ta’minlash EHM ishi bilan bog'liq vazifalarni amalga oshiradi, dasturlash tizimlarini, operatsion tizimlarni, texnik xizmat ko’rsatish dasturlari majmuini o'z ichiga oladi.
Maxsus dasturiy ta’minlash vazifalarining tamomila muayyan yechimiga muammoli mo’jizalangan amaliy dasturlar paketlarini o'z ichiga oladi.
Dasturlash tizimlari - bu vazifalarni EHMda dasturlashni avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan dasturlar majmuidir, ular muammo foydalanuvchini yoki amaliy dasturchini o'z vazifalarini yechish dasturlarining mashina buyruqlarini o'zlari uchun noqulay tilda yozish zaruriyatidan ozod qiladi hamda ularga ancha yuqori darajadagi maxsus tillardan foydalanish imkonini beradi.
Universal ish bajaradigan EHMlarda ko’pincha kompilyatsiyalovchi tipdagi, ShHEHMlar esa interpretatsiyalovchi tipdagi dastur-translyatorlar qo'llaniladi.
Kirish tillari to'plamiga ko'ra dasturlashning bir va ko'p tilli tizimlari farqlanadi. Ko'p tilli tizimlarning farqlovchi belgisi shundan iboratki, dasturning ayrim qismlarini turli tillarda hosil qilish va maxsus ishlash dasturlari yordamida ularni EHMda foydalanish uchun tayyor dasturga birlashtirish mumkin.
Dasturlash tillari rivojidagi asosiy yo'nalish ularning semantik darajasini oshirish, ya’ni yechilayotgan vazifalar algoritmlarini tavsiflash hamda yaratilgan tavsif ma’nosini bir turli talqin qilish imkonini beruvchi umum qabul qilingan ramzlar va qoidalardan foydalanishdir.
Kirish tili tuzilmasi, rasmiylashtirish darajasiga va maqsadli vazifaga ko'ra dasturlashning mashina-mo'ljallangan hamda mashina-mustaqil tizimlari farqlanadi.
Dasturlashning mashina-mo'ljallangan tizimlari EHM tuzilish xususiyatlariga bog'liq kirish tiliga egadir. Dasturlashning mashina-mustaqil tizimlari tadbir muljallangan tillar asosida tuzilmoqda. Tadbir muljallangan tizimlar mashina mo'ljallangan tizimlardan farqli ularoq, dasturlashning kirish tili sifatida muayyan EHMga bog'liq bo'lmagan turli xil tillardan foydalaniladi. Ular dasturchini mashina dasturini yozishdan ozod qiladi.
Mamlakatimizda jismoniy sog‘lom, ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg‘un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish bugun har bir pedagog oldidagi ulkan mas’uliyatli vazifadir. XXI asr chin ma’noda axborot asri bo‘lib kelmoqda. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida axborot hal qiluvchi kuch vazifasim o‘tamoqda. “Kimki haqiqiy axborotga ega bo‘lsa, u dunyoga hukmronlik qiladi” degan naql bugungi kunda o‘z tasdig‘ini topmoqda. Mamlakatimizda ham kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida bir qancha qaror va farmoyishlar e’lon qilindi.
Bunga misol qilib 30.05,2002-yildagi PF-3080, 0 ‘zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim axborot tarmog‘ini tashkil etish to‘g‘risidagi, zamonaviy axborotkommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi PQ-1730 21.03.2012-yil, O zbekiston Respublikasi Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi PQ-1989 26.03.2013-yil, 0 ‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini tashkil etish to‘g‘risidagi PF-4702 04.02.2015-yil, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 4-dekabrdagi “2016-2018-yillarda O
‘zbekiston tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g ‘risida”gi 353-son kabi qaror va farmonlami keltirish mumkin, shu bilan birgalikda bu kabilar sohaga katta e’tibor berilayotganligidan dalolat berib turibdi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida turli xil mulk shaklidagi xo‘jalik subyektlarining yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish yo‘lidagi faoliyatlari bozorda iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar manfaatlari tengligi asosida iste’mol bozorining aholi ehtiyojlarini qondirish va shu orqali ularning turmush sharoitlarini yaxshilash hamda farovonligiru yanada oshirishni nazarda tutadi.


Bunday ulkan vazifalami amalga oshirishda mulk shaklidan qat’iy nazar, barcha xo‘jalik subyektlarining informatsion texnologiyalardan keng miqyosda foydalanishi muhim ahamiyatga ega. Bizning mamlakatimizda, 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida ham ustuvor yo‘nalishlaridan biri qilib “Kichik biznes va tadbirkorlikning izchil rivojlanib borishini ta’minlash belgilanganligi”, bu sohada axborot kommunikatsiya texnologiyalarini yanada tizimli qo‘llash kerakligini davlatning asosiy vazifasi sifatida e’tibor berishi muhim ahamiyatga egaligi qayd etilgan.
Bu vazifani amalga oshirishda tadbirkorlik va biznesda yangi zamonaviy dasturiy vositalar hamda avtomatlashtirilgan tizimlami keng miqyosda qo‘llash va ulami mamlakatimiz hisob siyosati orqali barcha jabhalarga tadbiq etish iqtisodiy samarani ancha oshirishga imkon beradi. Boshqamv faoliyatidagi avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining dolzarbligi oliy ta’limning Davlat standartlariga “Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari” fanining kiritilishi bilan izohlanadi. Hozirgi zamonda iqtisodiy oliy ta’lim axbotor- kommunikatsiya texnologiyalari fanlarining keng qo‘llanishini talab qiladi. Oliy ta’lim Davlat standartiga ko‘ra “Iqtisod” va “Pedagogika” ta’lim sohalari bo‘yicha axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bir nechta o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va iqtisodiyotda tatbiq etiladigan bo‘limlardan iborat.
“Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari” fani iqtisodiyotda zarur bo‘lgan axborot kommunikatsiya texnologiyalarining: zamonaviy axborot komplekslari va texnologiyalari, axborot komplekslarida tarmoq axborot texnologiyalari, iqtisodiyotning kasbiy faoliyatida qo‘llaniladigan axborot komplekslari va texnologiyalari, elektron hukumat asoslari, elektron biznes texnologiyalari nazariyalarining boshlang‘ich tushunchalarini o‘z ichiga olgan boiim lar va ulaming iqtisodiy tatbiqlaridan tashkil topgan. “Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari” fanining maqsadi “Moliya yo‘nalishi” bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga sohaga oid dasturiy ta’minot komlpekslarida va avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari muhitida masalalar yechish usullari haqida bilim berishdir.
Taklif va mulohazalar mualliflarning keyingi amaliy ishlarida hisobga olinadi va darslik qayta nashrini yanada yaxshilashga xizmat qiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish ishlab chiqarish tizimining milliylashtirish olib keladi. tegishli professional bilimlar tashqi savdo balansi davlat texnik hokimiyat bir ma'lumot, axborot texnologiyalari tushunchasi bilan bog'liq bo'ladi. Bu, shuningdek, yuqori texnologiyalar mahsulotlar konsalting foydalanish bo'yicha, sanoat mahsulotlari litsenziya, turli nou-xau bozorida orqali amalga oshiriladi.Tufayli jahon bozorida evolyutsiyasi ilg'or professional bilim va so'nggi texnologiyalar, shu jumladan, yuqori texnologiya mahsulotlari, sotish bilan band, bir mamlakatda bir afzalligi bor. Bu faol bilim, madaniyat shaklida ko'rinmas mahsulotni savdo va faol xatti-harakat namunalari zo'rlab bo'ladi.
Bu sabab bo'ldi, deb bir strategik resurs sifatida axborot jamiyati, bunyodkorlik va dalolatnoma bilim axborot. iste'dodlari yaratilgan emas va, iste'dod rivojlantirish va gullab-yashnashi mumkin bo'lgan muhit madaniy shakllanishi, bir ehtiyoj bor. kompyuter texnologiyalari ulkan ta'sir mavjud, masofali ta'lim, kompyuter o'yinlari, videolar, va hokazo ifodalangan iqtisodiyot va ularni amalga oshirishda axborot texnologiyalari Destination axborot tizimi saqlash, yuklash va foydalanuvchilar ma'lumotlar so'rovlar yetkazib berish hisoblanadi. iqtisodiy axborot tizimi mohiyati tegishli ma'lumotlarni qayta ishlash hisoblanadi. Mavzu maydoni statistika, buxgalteriya, sug'urta, kredit va moliya, bank va boshqa tijorat faoliyati bor. ish joyidagi iqtisodiy axborot tizimi foydalanish uchun, axborot texnologiyasidan foydalanib dizayni uchun zarur. Bu dizayn jarayoni ishlash domen axborot ajratilgan qilingan oldin e'tibor berish muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda u yuqori malakali dizayn muhandis talab, o'z erda ham bo'ladi.
Ayni paytda, u erda axborot texnologiyalari har qanday foydalanuvchiga uchungina emas, qaysi iqtisodiyotga, balki axborot ishlash tizimi bilan dizayn jarayonining alohida-alohida qismlariga birlashtirish imkonini beradi. Bu shunday qilib, e-ofisi, e-mail, elektron jadval va so'z CPU, va bo'lishi mumkin. axborot texnologiyalari foydalanuvchilarga qulay yaratish trend davom etmoqda.Bu ish joyi imkon uning ish joyida faoliyatini avtomatlashtirish qilish dizaynerlar tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiyotning axborot texnologiyalari va axborot texnologiyalari sifatida ishlatiladi ekan.
Siz bunday xususiyatlar Jamiyatni axborotlashtirish borib tanlashingiz mumkin: iqtisodiyotning yo'naltirilgani ekspluatatsiya tomon axborot resurslari, ". Bilimlar-ishlab chiqarish-ilm" kasb-hunar bilim va jalb bilim mutaxassislar rasmiylashtirish jarayonida, shuningdek tsikli jadallashtirish takrorlanishi Iqtisodiyotda axborot texnologiyasi telefon, kabel televidiniyasi , shunday qilib, asboblar, kompyuterlar, o'quv dasturlari masalasini va ko'paytirishdan foydalanishni nazarda tutadi. yangi turlari bor bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun minnatdorchilik ad ish faoliyati, u axborot biznes, axborot texnologiyalarini rivojlantirish, avtomatlashtirilgan tizimlar komponentlar tarqatish sohasida shug'ullanuvchi kompaniyalar yaratishga keladi.
Shuning uchun u tez tarqalgan va axborot texnologiyalari samarali foydalanish, balki katta turli ularni yaratish uchun emas, balki faqat mumkin. butun jarayonning muhim qismi hisoblanadi - va bu erda u iqtisodiy axborot, deb tushunish muhim ahamiyatga ega. Insoniyat harakat va raqobat orqali turmush tarzini rivojlantiradi va yangi-yangi kashfiyotlami yaratilishiga sabab bo‘ladi. Bu kashfiyotlardan bin - kompyuter texnikasidir. Azaldan insoniyat o‘z ishini osonlashtirish va vaqtni tejash muammolari bilan shug‘ullangan. So‘zsiz aytish mumkinki kompyuter XX asming buyuk kashfiyotlaridan biri. Davr talabiga ko‘ra bugunga kelib kompyuter texnikasi juda rivojlanib ketdi. Ma’lumotlami yig‘ish, boshqarish, qayta ishlash va uzatish ayniqsa, hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlami hozirgi kunning eng zo‘r va ixcham texnologiyasidan foydalanishga bo‘lgan talab kun sayin ortib bormoqda. Chunki butun dunyoda XXI asr - «axborot» asri deb tan olingan.
Axborot asrida katta hajmdagi ma’lumotlar ombori va axborotlar ustida ishlashga to‘g ‘ri kelmoqda. Jamiyat taraqqiyotini rivojlanishiga, kunlik ehtiyojga kerakli vositalar (masalan, uyali telefon, DVD player, Flash xotira, ...), yuz berayotgan jadal o‘zgarishlar ularning bir qismi bo‘lgan «Kompyuter texnikasi» va «Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari» faniga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Axborot texnologiyasining rivojlanishi dasturiy va texnik ta’minotga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Bu ta’sirlar shunchalik kuchhki,-yillar ichida emas, balki oylar ichida o‘zgarib va boyib bormoqda. Axborot texnologiyalari va uning texnik, dasturiy ta’minotini yangi variantlari paydo bo‘lishi bu sohadagi xizmat qilish usulini tubdan o‘zgartirishni talab etadi.
Eslab ko‘ringx, kerakli ma’lumotni tahrirlash, xotiraga yozish, qayta ishlash usullarni amalga oshirish yoki bir masalani kompyuterda yechib, natija olish uchun algoritmlami, dasturlash tillari va ishlash muhitini bilishni talab qilar edi. Bunday ma’lumotga ishlov berish usullarini faqat mutaxassislargina amalga oshirishni bilardilar. Ammo hozirgi jamiyatni axborot texnologiyalarisiz tasavvur qilish qiyin. Har bir soha borki, ishlab chiqarishdan to ta’lim muassasalari, fermerlikkacha axborot texnologiyalari qolaversa, kompyuter texnikasining imkoniyatidan foydalanib kelinmoqda.
Kompyuterlardan foydalanuvchilar sonining kundan-kunga ko‘payishi jamiyat oldida ma’lum qiyinchiliklami tug‘dirmoqda. Respublikamizda kompyuter savodxonligini oshirish, jamiyatda kompyuter texnologiyalaridan samarali foydalanish jarayonining ijobiy kechishi uchun hukumatimiz tomonidan bir qator choratadbirlar ishlab chiqilgan. 0 ‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2001-yil Oliy Majlisning V sessiyasida so‘zlagan nutqida axborot texnologiyalari va kompyuterlami jamiyat hayotiga, kishilaming turmush tarziga, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari o‘quv jarayoniga jadallik bilan olib kirish g‘oyasi ilgari surilgan2. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 23- maydagi «2001-2005-yillarda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish, «Intemet»ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish choratadbirlari to‘g‘risida»gi 230-sonli3, 2002-yil 30-maydagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi
Prezident Farmoni, mazkur Farmonni amalga oshirish yuzasidan 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 6-iyundagi «2002-2010-yillarda kompyuterlashtirish va axborot-telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi» to‘g‘risidagi Qarori e’lon qilindi4. Ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlami chuqurlashtirish maqsadida «2008-2012- yillarda uzluksiz ta’hm tizimini mazmunan modemizatsiyalash va ta’limtarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‘tarish dasturi»ning 1.7- bandida
«Uzluksiz ta’lim tizimi o‘quv-laboratoriya va informatika xonalaridan samarali foydalanishni baholash mezonlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish», 2.9-bandida «Axborot texnologiyalari va kompyuterlar asosida ta’lim olishning o‘quv-metodik majmualarini yaratish va amalga tadbiq qilish», 3.4-bandida «Fanlar bo‘yicha virtual laboratoriyalar tashkil etish» hamda 6.14-bandida «Ta’lim sifati ko‘rsatkichlari va mezonlarini takomillashtirish, ta’lim sifatini hamda o‘quvchi-talabalar bilimini baholashning avtomatlashtirilgan nazorat va boshqamv tizimini yaratish» kabi ta’lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‘tarish vazifalari qo‘yilgandi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 2-iyundagi «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to‘g ‘risida»gi PQ-91-sonli, 2005-yil 8-iyuldagi «Axborot kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-117-sonli, 2005-yil 28- sentyabrdagi « 0 ‘zbekiston Respublikasi jamoat ta’lim axborot tarmog'ini yaratish to‘g‘risida»gi PQ-191-sonli Qarorlaridan ko‘zda tutilgan asosiy vazifa aholining kompyuter savodxonligini oshirish hisoblanadi. Ushbu masalani hal etish uchun maktab, litsey, kasb - hunar kollejlari hamda oliy o‘quv yurtlarida kompyuter va axborot texnologiyalari bilan ishlashga o‘rgatish keng ko‘lamda yo‘lga qo‘yilmoqda.
Buning uchun, awalo, bilim dargohlari zamonaviy kompyuter texnikalarga ega maxsus xonalar bilan bir qatorda “Inforomatika va axborot texnologiyalari” faniga bo‘lgan talab ham ortmoqda. Axborot texnologiyasi - bu aniq texnik va dasturiy vositalarining majmui bo‘lib, ular yordamida ma’lumotlami qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan turli xildagi masalalami hal etamiz. Informatika keng ma’noda fen, texnika va ishlab chiqarish, ya’ni inson feoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiya yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish va boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan yagona sohadir. "Axborot texnologiyalari" iborasidagi "texnologiya" so‘zi lotincha "thexnos" - san’at, hunar, ustalik, soha va "logos" - fan degan ma’noni bildiradi.
Texnikada yoki ishlab chiqarishda "texnologiya" deganda ma’lum kerakli xomashyodan tayyor mahsulotni hosil qilish uchun uslubar, metodlar va vositalar yig'indisidan foydalanadigan jarayon tushuniladi. Texnologiya obyektining dastlabki, boshlang‘ich holatini o‘zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltiradi. Misol uchun imdan turli texnologiyalar orqali non, bo‘g ‘irsoq, tort va boshqa un mahsulotlarini olish mumkin. Agar boshlang‘ich xomashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov berish natijasida axborot mahsulotinigina olish mumkin. Ushbu holda ham "texnologiya" tushunchasining ma’nosi saqlanib qoladi.