1. Chaqaloqlik davriila psixologik rivojlanish xususiyatlari sensor va peritseptiv bamda kognitiv rivojiaiiish predmetlar bUan o‘ynash his-tuyg‘unmg o‘sishi yoki jonlanish kompleksi

1.Chaqaloqlik davriila psixologik rivojlanish xususiyatlari sensor
va peritseptiv bamda kognitiv rivojiaiiish predmetlar bUan o‘ynash his-tuyg‘unmg o‘sishi yoki jonlanish kompleksi
Chaqaloq tug'ilgandayoq amalda qo‘llashga tayyor bo'lgan sensor va
harakat malaka instinktlariga ega bo‘ladi, bu uning oliimga moslashib
olib o‘z rivqjlanishida tezgina o‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaloqda
lug‘ilganidan boshlab, masalan, ko‘pgina murakkkab harakatlar, asosan
organizrnni yetilish jiarayonida genctik berilgan dastur asosida,
shuningdek, reflektor, ya’ni bu haiakatlar dasturi kaliti sifatida
kodlangan o‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining
birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi.
Go‘daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyqjlaimi (kislorodga,
ovqatga. issiq yoki sovaqqa) qondirishga nisbatan yo‘naltirilgan xattiharakatlaming tug‘ma, instinktiv shaldlari sof holda kuzatiladigan
yagona <3avr hisoblanadi. Insonga xos bo‘lgan xatti-haralcatlami va yangi
tajribalami egallash uchun beqiyos iinkoniyatlaming borligi go‘dak
yoshidagi bolalaraing asosiy xususiyatlaridandir. Organik ehtiyojlaraing
yetarli darajada qondirib borilishi, to‘g‘ri tashkil etilgan lam tartibi, rejim
va to‘g‘ri tarbiya natijasida bola psixik rivojlanishi uchun asos
bo‘ladigan taassurotlarga ega bo‘lishiga harakatga, muloqotga, nisbatan
yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bola
tug‘ilishining birinchi haftasidanoq, uning ko‘rish va eshitish sezgilari
jadal sur’atda rivojlanadi.
Tug'ruqxonaJarda bolalar hayotlariai birinchi kunidayoq kunduzgi
yorug‘lik tushib turgan deraza taraiiga yuzi bilan instinktiv buriladi.
O'tkazilgan tadqiqotlariian aniqlandiki, tug‘ilganiga bir yarim sutka
bo‘lgan bola miyasida ko‘ruv organiga rangli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga
javob potensiallarini ko‘rish mumkin. Bu vaqtga kelib miyada shartli
reflekskir shakllanishi joizaga keladi.
Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tug‘ilgandan keyin
darhol ishlay boshlaydi. Shunday o‘ziga xoslikka oddiy ko‘rish, harakat
va eshitish haiB ega. Bola hayotining boshlang‘ich ikld oyida og‘zini
chetiga qandaydir predinet bilan teginganda, bunga javoban reflektor
o'girilisli qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari ustiga tegilsa, ulami
cjattiq siqib oladi, qo‘llari, oyoqlari, boshi bilan umumiy
koordinatlashmagan harakatlami anialga oshiradi. Unda yana
harakatlanayotgan ob’ekflami ko‘zi bilan kuzatish, ular tomoniga boshini
o'girish qobiliyati ham mavjud.
Chaqaloq narsalaming mazasini ajrata oladi. U iDoshqa narsalar
mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush ko‘radi va hatto shirinlik
darajasini aniqlay oladi. Chaqaloq hidlami sezadi, ularga boshini burish,
yurak mishi va nafas olishi chastotasining o‘zgarishi bilan javob beradi.
Yana bola organizmiga o‘zini saqlash va rivojlanishiga yordam berovchi
jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aylib o‘tish joizdir.
Ular ovqat hazm qilish, qon aylanisih, nafas olish, tana harorati,
moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolami boshqarish bilan
bog‘liq. Shubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljal oluvchi, usMab oluvchi,
tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bulami
barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq ko‘rinadi.
O'tkir yorug‘likidan bola «bevosita» ta’sirlanadi, ya’ni o'tkii
yorag‘lildca qaray olmay, undan ko‘zini yumadi. Predmetlarni ko‘z bilan
idrok qila olmaydi, chunki ularda ko‘rish mexanizmi hali o‘sib
yetmagan bo‘ladi, bu mexanizmlar kattaioq yoshda paydo bo‘ladi. Yetti -
to'qqiz kunlik bola ba'zan sekin harakatlanayotgan predmetga qarab
qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Ko‘zini bir nuqtaga qaratish psixik
taraqqiyotda muhim rol o‘ynaydi. Bola ikki-uch oylik bo‘lganda,
yaqinidagi predmetlami ikki ko‘zi bilan kuzata oladi, uinda asosiy rang
va shakllami farq qila olish qobiliyati paydo bo‘ladi. Olti oyligida u
ranglarga nisbatan o‘z nmnosabatini ham bildira boshlaydi, yoqqan
rangiga intilsa, yoqmaganini itaradi, undan yuzini o‘giradi. Yangi
tug‘ilgan bolaning eshitishi zaifiroq bo‘ladi, shimga ko‘ra u hali o‘zi
eshitib, odatlanib qolmagan juda kuchli qo‘zg‘ovchilarga javob beradi,
lekin oл'ozning qaysi tomondan kelayotganligini ajraUi olmaydi. Bola
ikkinchi oyining oxirlariga borgandagina eshitayotgan tovushiga e’tibor
bera boshlaydi, tovusbiing qaerdan kslayotganini qidirib, u yoq bu
yoqqa qaraydi. Tovush manbaini topishni o‘rgangan uch oylik bola
gapirayotgan kishini o‘z ko‘zlari bilan tez topib oladi, o‘sha tomonga
qarab, gapiruvchiga o‘z munosabatini ifodalaydi. Ana shu vaqtdan
boshlab, uning tevarak-atrofiga bo‘lgaa munosabati ancha kengaya
boradi.
Bolaning tobora diqqat bilan eshita va ko‘ra borishi uning umumiy
taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga eg;adir. Lekin ko'rish, eshitish va
boshqa analizatorlar faqat bolaning tevarak-atrof bilan o‘zaro
munosabatida bo‘lishi natijasida takomillashadi. Bolaning o‘z ko‘zi bUan
ko‘ra olishi ma’limi hayot tajribasi natijasidir. Bolaning eshitish orqali
idrok etishi ham oldindan tovushlami ajratishga va ulanii sintez qilishga
o'rganib boradi. Bolaning eshitib bilib olishi shartli bog‘lanisMaming
sifatiga bog‘liqdir. Yangi tug‘ilgan bolada diqqat qilish qobiliyati
boMmaydi. Unda turli qo‘zg‘ovchilar ta’sirida asta-sekin ixtiyorsiz diqqat
rivojlanib boradi. Bolaning tasawur doirasi qancha qisqia bo‘lsa, uning
o‘zi uchun tanish va yangi bo‘lgan preclmetga nisbatan diqqati shimcha
intensiv va davomli bo'ladi. Diqqatning psixik ta’siri ina’lum, u sezgi
kompleksini idrokka aylantirib, psixik jarayonlarning o‘tishini
kuchaytiradi va tasawnrlaming xotirada mustahkam saqlanishiga yordamberadi.
Bola organizmiga o'zini saqlash va rivojlanishiga yordam beravchi
jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aylib o‘tish joizdir.
Ular OA’qat hazm qilish, qon aylanish, nafas olisli tana harorati,
moddalair almashinuvi jarayonlari va hokazolami boshqarish bilan
bog‘liq. Shubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljal oluvchi, ustUab oluvchi,
tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi,
bulaming barchasi bola hayotining ikkmchi oyida aniq ko‘rinadi.
Tug'ilganidan boshlab bolaning nafaqat sezgi org;anlari islilashga
tayyorligi ma’lum bo'lmay, balki bo:»h miyasi ham faol ishlay
lx)shlaydi. Onalar chaqdoqning faqatgina psixika va xulqning tug‘ma
shakllarinigina bilmasdan, balki organiznmi tabiiy rivojhuiish jarayonini
liam bilishi kerak. Hayotining birinchi oylarida harakatlarning
hvojlanishi alohida ahamiyatga ega.
Chaqaloq motorikasi tug‘ilganidan boshlab yetarlicha tashkiliylikka
cga, u holatlami boshqarishga mo‘ljallangan ko‘pgina mexanizndami
()‘z ichiga oladi. Chaqaloqda ko'pincha oyoq-qoilarining yuqori
liarakatchanlik faolligi paydo bo'ladi, bu kelajakda koordinatlashgan
harakatlarni murakkab inajmuini shakllanishida ijobiy ahamiyutga ega.
C'haqaloq bolalarda qo‘l--oyoqlar bukilib, barmoqlar musht bo‘lib turadi.
Hay otining birinchi oylarida, bola bezovtalangan paytlarda, qo‘l va
oyoqlaniing harakati juda betartib, bir-biriga moslashniagan, beixtiyor
liolda bo‘ladi. Keyin hijrakatlar asta-sekin «ongli»lashib boradi va bu
luirakatlar yangi sezgilaming manbai bo‘lib xizmat qiladi, bu
murakkabroq harakatlarga o‘tishni tayyorlaydi. 3*3,5 oylik bola, unda
hall aniq koordinatsiyalashgan harakat bo‘lmasa ham, qo‘llarini
o'yinchoqlarga uzatadi. Aniq koordinatsiyalashgan haraliat 4 oyli bolada
yaxshi ko‘rinadi. Bola o‘yinchoqni bemalol qo‘liga ololadi. Uni tutib
olib, u-bu yog‘iga qaraydi, og‘ziga tegizib ko‘radi va shu yo‘l bilan
ko plab har xil taassurotlar oladi. Ikki oylik bola, qomi bilan yotqizib
i|o'yilsa, boshini ko‘tara boshlaydi. IJch oylikda esa yotgan holda
tirsagiga tiranib turadi va bemalol u yoq-bu yoqqa qaray oladi. Shu bilan
birga, qo‘ltig‘idan tutib turilsa, oyog‘ida turadi. 8-8,5 oyligida
boshqalfiming yordamisiz o‘tira oladi, emaklaydi va biror narsaga
suyanib oyog‘ida tura oladi. 12-13 oyligida o‘tirib, tura oladi, birovning
yordamisiz qadam qo‘ya oladi, demak, bola yura boshlaydi. Bolaning
vaqtida yurib ketmasligiga salomatligiiiing nochorligi, chaqaloqligida
ko‘p kasal bo‘lganligi va umxmiiy harakat hamda sezj^ organlarining
kech rivojlanishi sabab bo‘ladi. Bolaning harakatlari rivojlanishi
hayotini birinchi yilidfi judayam tez maromda kechadi, o‘n ikki oy
ichida erisliilgan taraqqiyot hayratlanarli.
Cheklangan qo‘l-oyoq, boshni tug‘ma umuimiy elemental
harakatliir to‘plamidan iborat imkoniyatga ega bo‘lgan, amalda
yordamga muhtoj mavjudotdan bola kichkina odamga aylanadi, u
nafaqat ikki oyoqda oson turuvchi, b£ilki muhitda nisbatan ozod va
mustaqil harakatlanuvchii oyoqlar harakati bilan bir vaqtda fazoda qo‘l
bilan murakkab boshqiunv harakatlarini va atrofdagi olamni tadqiq
etishga mo‘ljallangan harakatlami amalga oshira oladi. Yangi tug'ilgan
bolada (Jiqqat qilish qobiliyati bo'lmaydi. Unda turli qo‘zg‘ovchilar
ta’sirida asta-seto ixtiyorsiz diqqat rivojlanib boradi. Bolaning tasawur
doirasi qancha qisqa bo‘lsa, uning o‘zi uchun tanish va yangi bo‘lgan
predmetga nisbatan diqqati shuncha intensiv va davomli bo‘ladi.
Diqqatmng psixik ta’siri ma’lum, u sezgi kompleksini iirokka aylantiiib,
psixik jarayonlaming o‘tishini kuchaytiradi va tasawurlarning xotirada
mustahkam saqlanisliiga yordam Ьегаdi.
Go‘daklik davridagi bolaning hayoti to‘liq kattalar bilan hamkorliqdagi emotsional mmiosabat bilan bog‘liti bo‘lib, bola kayfiyatining yaxshi bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. 4-5 oyligidaia boshlab, bola o‘z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. Kattalar bilan emotsional munosabat sliu yoshdagi bolalaming asosiy yetakchi faoliyati bo'lib, bola psixil; taraqqiyotining asosi bo‘lib hisoblanadi. Kattalaming doimiy ravishda bola bilan birga bo‘lishlariga imga о‘:г diqqatlarini qaratishlariga odatlanislii, uning o‘yinchoqlarga nisbatan qiziqishining susayishiga olib kelishi mixmkin. Tarbiyaning to‘g‘ri olib borilishi bolaning kattalsir bilan bo‘ladigan muomalamunosabadni predmetlar, o‘yinchoqlar bilan munosabatining abnashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji исЬш1 asos bo‘ladi. Kattalaming bolaga nisbatan emotsional mimosabati, uliiming gaplariga bolaning o‘z diqqatini qaratishi, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi so‘zlami yodida saqlab qolib, emotsiya bildirisM, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlajrining rivojlanishiga zamin bo‘ladi. Ikki oylik (lavridari boshlab bolada oddiy ranglanii ajratish, 3-4 oyligidan boshlab, csa predmetlaming shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi. Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan bosMab, o‘z onasining yuzini va ovozini o‘zgalamikidan ajrata boshlaydi. 2-3 oylikdein boshlab esa, onasining tabassurni va kulgusiga tabassmn va turli harakatlar bilan javob qaytaradi. 3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o‘z harakatlari bilan ko‘rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganhgini ko‘rsatadilar. 8 oyligidan boshlab esa, bola o‘zgacha miihit va begonalar qo‘liga tushsa, o‘z xavotirini yig‘isi orqali namoyon etadi. Bu xavotii 14-18 oyligida asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi. 2-3 oylik bolalarda yuzaga kelaiiigan narsalarni ushlay olish liarakatlarining shakllariishi ularda predmetlaming shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlcinishiga olib keladi. Bir yoshga yetgan bolada atrof muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi ko‘zga (ashlanadi. Gci’dak bolalar jismoniy jihatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik jihatdan ham juda tez rivojlanadilar. Chaqaloq bolalar psixikasining rivojlanishi, birinchidan, an^izatorlaming takomillashuvi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchidan, mustaqil harakatlarining o’sishi bilan bog’liqdir. Analizatorlaming tez takomillashuvi natijasida bola uch oylik bo’lgandan so’ng unda clastlabki shartli reflekslar yuzaga kela boshlaydi. Demak, ana shu davrdan boshlab bola psixikasi tez ri\ ojlanish yo’liga kiradi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, u dastawal bolada harakal analizatorlari bilan bog’liq bo’lgan, undan so’ng eshitish va ko’rish analizatorlari bilan bog’liq bo’lgan shartli reflekslar yu2:aga keladi. Ana shu taricja barcha analizatorlarga nisbafam har xil muralckablikda shartli reflekslar tobora ko’plab yuzaga kela boradi. Shartli reflekslaming yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchxui moddiy zamin bo’ladi. Keyir chalik, ya’ni ikld-uch oylik bolalarda analizatorlar faoliyatining takomillashuvi natijasida ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchilami farqlash qobiliyati jmzaga kela boshlaydi. Dasitawal turli ovozlami, so’ngra ayrim yorqin ranglami, ta’mlami, farqlay boshlaydi. Nilioyat, uch oylik bola atrofidagi juda ko p narsalardan odamni farqlaydigan va odamga iiisbatan qandaydir boshqacha veaksiya qiladigan bo’ladi. Uch oylik bola oldiga kelgan odamga tikilib, emotsiomd munosabatda bo’la boshlaydi. IJ odaffiga uzoq vaqt tikilib qaraydi. Lablarini haral^atlantirib, tilini aylantirib, go’yo odamrdng nutqiga taqlid qilmoqchi bo’ladi. Ana shu davrdan boshlab bolalar bilan imkoni boricha mehribonlik ohangida gaplashib turish kerak. Ana shunday munosabatlar natijasida bolada qandaydir aktivlik, kattalarga talpinish reaksiyasi yuzaga keladi. Psixologlar bolalarda kattalar bilan bo’lgan munosiibatdan yuzaga keladigan emotsional reaksiyalarai jonlanish kompleksi deb ataganlar. Bu kompleksda bola uning bilan muaosabatda bo’layotgan odamga muloyim tikilib, jilmayadi, qo’l va oyoqlari bilan talpinib qandaydir ovoz cliiqaradi. Bolada qandaydfir kuchli mamnunlik hissi yuzaga keladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, agar bolalar bilan keragidan ortiq darajada. munosabatda bo’lib, ularda jonlanish koir^deksini yuzaga keltira Iberilsa, ular kattalarga o’rganib qoladilar va o’yinchoqlarga qarama>' qo’yadilar. Go’dak bola yoshiga to’lguncha juda ko’p harakadami o’zlashtirib oladi. Bolaning qiladigan ttirli-tuman hairakatlari orasida qo’l harakatlari psixik tstfaqqiyoti uchurt muhim bo’lgan harakatlardir. To’rt oylik bola narsalarga qo’l cho’zeidigan bo’ladi, ammo u hali o’zining qo’l harakatlarini idora qila olmaydi. Bola besh oylik bo’lgach, narsalami ushlab, uni paypaslab, timirskilab ko’radigan bo’ladi Bolaning qo’l harakatliari atrofidagi narsalami bilish quroliga aylanadi, chunki u narsalami paypaslab, timirskilab ko’rish orqali ulanmig ayrim xususiyatlarini bilib oladi. Bolaning psixik taraqqiyotida murakkab harakatiami egallab borishi juda katta rol o’ynaydi. Bola olti oylik bo’lgach, mustaqil o’tira oladigan bo’ladi. Bola o’tira boshlagandan so’ng uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassxu-otlar paydo bo’ladi. Bola ko’z o’ngida yangi taassurotlaming paydo bo’lishi idrok, diqqat, xotira kabi psixik jarayonlaming rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola sakkiz oylik bo’lgach yana bir тшаккаЬ bo’lgan harakatni, yani emaklashni boshlaydi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi harakatning ahamiyati kattadir. Emaklay boshlagach, bolaning atrofidagi narsalai bilan munosabatda bo’hsh imkonoyati kengayadi. Natijada mustaqil harakat qilib, yangidan yangi narsalami taniy boshlaydi. Bolani hamma narsa qiziqtiradi. U bir narsaiu olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va chiqayotgan ovozga quloq soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biror narsaning qopg’og’ini ochib yopishni yoqtiradilar. Bunday harakatlai bolaning qo’l muskullarini mustahkamlaydi va narsalaming turli xossalarini bilib olishga yordam beradi. Og’ir kasallikka uchramay, jismoniy jihatdan sog’lora o’sgan bola 9- 10 oylik bo’lganda yura boshlaydi. JBolaning mustaqil tarzda yura bosMashi, uning hayotida nihoyat katta hodisadir. Bola yura bosMagandan so’ng lining psixik taraqqiyoti uchim juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi. Yura bosMagan bolaning faolligi ктт sayin ortib, erkin harakat qilisli doirasi kengayadi. Bemalol yura oladigan bola tor uy doirasidan tashqariga chiqish inlconoyatiga ega bo’ladi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib mazmumdor bolishiga yordam beradi. Olti-yetti oylik boldarda taqlid qilish harakatlaii paydo bo’la bosMaydi. Bola psixikasining taraqqiyotida taqlidning roli juda kattadir. Bola juda ko’p harakatlami va nutqni asosan taqlid qilish orqali egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutqni tushunishga o’rgata bosMash lozim. Buning uchun bolaga o’yinchoq yoki hiron narsani bir necha niarta nomini aytib ko’rsatish kerak. Keyinchalik bolaga ba’zi narsalaniing nomi aytilganda, u ko’zlari bilan shu narsani qidirib topadigan bo’ladi. Bii narsa bolaning kattalar nutqini tushuna bosMag£inidan darak beradi. Bola nutqni ozmi-ko’pmi tushuna boshlagEinidan so’ng unga faqat narsaltmiing noini ernas, balki ayrim sodda harakatlaming nomlarini o’rgata boshlash lozim. Harakatning nomini og’zaki takrorlab ayni vaqtda shu harakatning bajarilishini ham bir necha marta ko’rsatilsa, bola harakatning nomini esMtishi bilan uni bajarishga o’rganadi. Masalan, chapak-chapak, deb takrorlab turib chapak chalinsa bola sbiu so’z aytilishi bilan chapak chaladigan, yosh bolaga “assalom alaykum”, deb ta’zim qilib ko’rsatilsa, bola shu so’zni cshitishi bilan ta’zim qihidigan bo’ladi. Bola ayrim so’zlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan ko’proq uloqada bo’lishni xohlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imkoni boricha ko’proq munosabatda bo’lishga, uning nutqini o’stirishga [larakat qilish lozim. Bulling eng oson yo’li bola bilan mashg’ul bo’lgan paytda unga eng sodda so’z elementlarini to’g’ri ayta bilishni o’rgatishdir.Chxmonchi, kuchukning rasrnini ko’rsatib “rnana, vov-vov”, mushukning rasmini ko’rsatib, “mana, miyov-miyov”, xo’roz yoki lovuqning rasmini ko’rsatib, “mana ku-ku” deyish kerak.Bunda bolalar "vov-vov”, “miyov-miyov”, “kuk-ku” kabi so’z elementlarini ravon lalafliiz qilishga o’rganadilar. Bundan tashqari 9-10 oylik bolalarga o’z (ana a’zolarining nomlarini ham o’rgata boshlash kerak. Bolaga - “mana l)iimi”, ‘"mana og’zi”, “mana ko’zi”, “mana qoshi”, “mana qo’li” deb bir nccha nnarta takrorlab ko’rsatilgandan keyin, bola o’z a’zolarining iiomini aytish bilan ularni birin-ketin ko’rsatadigan bokidi. Keyinchalik bolalarda ana shimday sodda so’zlami umunlashtirish qobilyatini ham o'stIrish kerak. Bolaga “oyingning ko’zi qani”, “qo’g’irchoqning bumi qani”, “akangning qo’li qani?” kabi savollar berilsa, bola a’zolarini to’g’ri ko’rsatishga o’rganadi. Bola dastlabki paytlaicla tilga tushuna bosMashi katta odamlarning talaffiiz intonasiyalari va Ijolaga ko’rsatib qiladigaii ishora harakatlari bilan bog’liq bo’ladi. Shuiiing uchun hali yoshiga to’lmagan bolalar har bir so’zni shu so’z orciali ifodalangan konkret narsalar bilan bog’lay olmaydilar. Boshqagha qilib aytganda, yoshiga etmagan bolalarda ayrim so’zlaini tushunish hali ikkinchi signal darajasiga (ya’ni signalning signali darajasiga) ko’tarilgan emas. Bu degan so’z shiiki, hali yoshiga etmagan bolalar so’zlami shu so’zlar orqali ifodalangan narsalar bUan assosiativ tarzda bog’lash orqali emas, baUd intonasiya va imo- ishora, harakatlar orqali tushunadilar. Bolalar nutqining o’sishi ular iciroki, xotirasi, fcifakkmi, xayoli va irodasi kabi yuksak psixik jarayonkirining rivojlanishiga yordam l)eradi. Shmiday qilib, ilk yoshdagi bolaning psbdkasi titling akiv faoliyati, turli-tuman harakatliiri, o’z atrofidagi narsalami ko’proq bilib olishi jaiayonida rivojlantir ekan, uning erkin harakatlaii uchun qulay sharoit yaratish zarur. Bola harakatlarini cheklash esa psixikasining normal rivojlanishiga malum darajada zarar etkiizadi. Shu sababli bolani harakat qilishga imkon bermaydiigan holatga solib qo’yish haddaa tashqari qattiq siqib yo’rgaklamaslik, u:zoq vaqt yo’rgaldangan holatda qolib ketmasligi kerak .Bir yoshga to’lgan davrdan boshlab bolalarga ayrim gigienik odatlami singdirib borish kerak. Odat qanchalik yoshlikdan boshlab singdirilsa, u shunchalik mustahkam, ya’ni odamning qalibiga shunchalik chuqur joylashadi. Bolalarga dastawal ozodaUk odatlarini singdirib borish kerak. Buning uchun ovqatlantirishdan oldin, bolaning oldiga fartukcha yoki sochiqcha tutub qo’yish va ovqatni qoshiqda oz-ozdan olish kerak. Agar ovqat bolaning og’iz atroflariga surkalib tegib ketsa, shu zahotiyoq artib turish kerak. Ana shulaming hammasi so’z bilan ifodalab bajarilsa, bola zehn solib turacli va tez orada shunga odatlanib qoladi. Keyinchalik ovqatlanishdan oldin fartukcha yo sochiq tutmasarigiz, bolaning o’zi talab qiladigan bo’ladi.