1. Din ta'rifining muammolari 2- dinning vujudga kelishi va mavjudligi shart-sharoitlari Din ijtimoiy quyi tizim sifatida

5-. Diniy e'tiqod

Diniy e'tiqod diniy ongning ajralmas xususiyati hisoblanadi. Ko‘pincha «e'tiqod» tushunchasi faqat diniy e'tiqod bilan tenglashtiriladi. Biroq har qanday e'tiqod ham diniy xarakterga ega bo‘lavermaydi.E'tiqod so‘zi lotincha veritas (haqiqat, voqyelik, haqqoniyat) va vents (zehnli, adolatli) degan so‘zlarga mos keladi. Kimga-nimaga yoki kimgadir-nimagadir e'tiqod qilish individ, guruh, omma ruhiyatining (e'tiqod qiluvchi sub'ektlarning) qat'iy ishonish, shaksiz ishonch va umid orqali ifodalanuvchi alohida holatidir.

Faoliyatning alohida turlarida va umuman hayotda mazmunan maqsadga erishish e'tiqod predmeti sifatida xizmat qilishi mumkin. Bu nimaningdir, qandaydir voqyeaning yoki voqyealar rivojining so‘nggi natijasi yaqinlashuvi va boshqa shu kabilar bo‘lishi mumkin, bunda qo‘yilgan maqsadga erishish haqidagi aniq axborot taqchilligi sharti mavjud bo‘ladi.
E'tiqodning mazmuni u faoliyat ko‘rsatadigan turli sohalarda turlicha bo‘lib, aniq harakat predmeti bilan bog‘liqdir. U odamlar hayotiy faoliyatining har qanday sohasida – siyosiy sohasida, masalan, xarizmatik siyosiy arbobga e'tiqod; iqtisodiyotda – muvaffaqiyatga ishonch, misol uchun, ishlab chiqarilgan mahsulotni foyda evaziga sotish; axloqda – axloqiy ideallarga e'tiqod qilish; badiiyatda – tasvirlangan voqyealar va obrazlarning haqiqiyligiga ishonish va boshqalar. Hyech bir odam, agar u hyech narsaga – jonning qutqarilishiga, jahon inqilobiga, bilimning kuchiga, Insonga va h.k. ishonmas ekan, to‘laqonli bioijtimoiy ob'ekt sifatida mavjud bo‘lolmaydi. Insonga tabiiy mayl, refleks, idrok, aqldan tashqari nimagadir yoki kimgadir – taqdirga, yalpi baxtga erishish mumkinligiga va boshqa shu kabilarga ishonish xususiyati xosdir.

Diniy e'tiqod umumiy e'tiqodning shakllaridan biri hisoblanadi. U ming yillar davomida e'tiqodning asosiy shakli bo‘lib kelgan. Eng qudratli va mukammal, mo‘jizaviy kuch sifatida qabul qilinadigan Xudo diniy e'tiqodning asosiy ob'ekti hisoblanadi.
Teologiyada e'tiqod Xudoning qobiliyati va faoliyatini Xudoga bo‘lgan shaksiz ishonch bilan mutloq va yaxlit holda qabul qilish sifatida gavdalanadi. Insonning Xudoga munosabati Xudoning o‘zi tomonidan yuzaga keltiriladi, bu munosabat haqiqatni ochib berishda namoyon bo‘ladigan va ifodalanadigan bilim bilan, ya'ni insonga Xudo tomonidan berilgan bilim bilan bog‘liq bo‘ladi.
E'tiqodni teologik jihatdan anglash ilohiy yozuvlarni sharhlash, shuningdek ilohiy matnlardan nisbatan mustaqil bo‘lgan, «e'tiqod va tafakkur», «e'tiqod va xatti-harakat», «e'tiqod va iroda» va boshqa shu kabi muammolarga bag‘ishlangan nazariy ishlanmalarni yaratish orqali amalga oshiriladi. E'tiqod ta'limot sifatida, ya'ni diniy aqidalar va hayotiy tajriba sifatida ko‘rib chiqiladi. Taraqqiy etgan dinlar - iudaizm, nasroniylik, islom, hinduizm va buddizm olamning – foniy dunyo (biz yashab turgan transsendental dunyo) bilan boqiy dunyoning (narigi dunyoning, transsendent (g‘ayritabiiy) dunyoning) muayyan manzarasini yaratuvchi belgilangan ilmiy tizimga, diniy aqidalarga ega bo‘ladi. Bu ilmiy tizim va diniy aqidalarda tegishli dinlarning mifologik va ramziy tilida ifodalangan narsalarni keng qamrovli va aniq-ravshan holda bayon etishga harakat qilinadi. Shu tariqa har bir din o‘z ta'limotiga, ya'ni o‘z-o‘zidan anglanadigan so‘nggi, ilohiy voqyelikning mavjudligi tasdiqlanadigan bazaviy qoidalarga ega bo‘ladi. Bu ta'limotlar diniy amaliyotning va umuman dindorlar hayotiy faoliyatining asosiga aylanadi. Shunday qilib, e'tiqodni teologik jihatdan sharhlash olamni va insonni yaratgan, O‘zi haqidagi bilimlarni ochish qobiliyatini odamlarga bergan eng mukammal xilqat (shaxs) sifatida Xudoga mutloq ishonishdan iboratdir.
Falsafada diniy e'tiqod inson hayotining muayyan tarzda namoyon bo‘lishi, insonning alohida ruhiy, ma'rifiy va hissiy holati sifatida ko‘rib chiqiladi.
Falsafada Xudo emas, balki u haqidagi tasavvurlar asosiy ob'ekt hisoblanadi. Bunda Xudoning mavjudligi to‘g‘risidagi bilim muammoga aylantiriladi, u avvaldan mavjud va shubhasiz haqiqat bo‘lgan bir narsa sifatida qabul qilinmaydi, balki ochib berilishi talab etiladigan narsa sifatida ko‘rib chiqiladi. Boshqacha qilib aytganda, falsafa e'tiqodning qonuniyligini yaxlit holda aniqlashga intiladi. Bunda masalaga uni yoqlash yoki betaraf qolish, nigilistik, ateistik nuqtai nazardan yondashish mumkin.
Birinchi holatda tafakkur va e'tiqod munosabatlari muammolariga, tafakkurning diniy e'tiqodlar tizimini asoslashda o‘z rolini bajara oladimi yo‘qmi degan masalaga alohida e'tibor qaratiladi.Ushbu savollarga javob berishda turli yondashuvlar mavjud.
U yoki bu diniy e'tiqodni tafakkur uchun maqbul bo‘ladigan tarzda asoslash zaruriyatini e'tirof etuvchilar keskin yondashuvga tayanadilar. Shu munosabat bilan e'tiqodni ilmiy jihatdan baholashda ratsional uslub imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanishga chaqiriqlar yangraydi. Bunda diniy dunyoqarashlarni tanqid qilishga yo‘l qo‘yiladi.