1. İqtisadi İcranın İcmalı
Yüklə 215,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Neft hasilat ı ndan əvvəlki dövr: müstəqillik əldə edildikdən sonra 2005 - ci ilədək
- 4. 2006 − 2013 illərdə İqtisadi inkişaf a. ÜDM-un art
- İnfrastrukturda çatışmazlıqlar
- İnstitusional inkişaf və tənzimləyici islahat
| Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
1 AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI
İqtisadi İcranın İcmalı 1.
1991- ci ildə ölkə müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda mühüm iqtisadi dəyişiklik və inkişaf baş vermişdir.
Azərbaycanın diversifikasiya edilmiş iqtisadiyyatı Sovet İttifaqının dağılması ilə süquta uğramış, 1995 - ci ilədək ümumi daxili məhsul (ÜDM) sadəcə 37% olmuşdur ki, bu rəqəm də 1989 - cu ilə xas olmuşdur. 2001 - ci ildə yoxsulluq həddinin 49% olduğuna baxmayar aq, Azərbaycan sürətlə inkişaf edərək, gəlirləri orta səviyyədən yuxarı olan ölkəyə çevrilmişdir ki, adambaşına düşən ümumi daxili gəlir (ÜDG) (Atlas metodu) $ 7,350 (2013), 1
912 (2013 ), və 201 3- ci ildə yoxsulluq həddi 5% 2
olmuşdur. 2010 - cu ildən etibarən İnsan İnkişaf İndeksi (İİİ) üzrə Azərbaycan “insan
inkişafının yüksək olduğu” ölkə olmuşdur.
2. Sürətli iqtisadi inkişaf əsasən karbohidrogen ehtiyatların istismarına yönəlmişdir (xarici neft şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü sazişləri və xarici birbaşa investisiya vasitəsilə). Bazar iqtisadiyyatının dəstəklənməsinə yönələn mühüm islahatlar inkişafın dəstəklənməsində faydalı olmuşdur. Hər bir halda neft ehtiyatlarına göstərilən ümidlər ölkəni qeyri -sabitlik ris kinə məruz qoyur, uzun müddətli dayanaqlılıq və makro - iqtisadi sabitlik baxımından narahatlıqlar doğurur. 2011 və 2012 - ci illərdə inkişafın ləngiməsi ölkənin neft hasilatından asılılığı baxımıdan zəif olduğunu göstərmişdir. 1995 - ci ildə ÜDM aşağı düşdükdən sonra 2011- ci ildə təxminən sıxır səviyyəsində ol an
inkişaf
ən aşağı hədd hesab olunmuşdur. Çoxşaxəli və müasir iqtisadiyyatın qurulması üçün uzun zamana ehtiyacın olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan qeyri -neft
sektorlarında daha çox tərəqqi əldə etməlidir. 2012-
ci ildə ehtiyatların hasilata nisbət norması 21.9 olan neft ehtiyatlarının əsasən 2034 - ci ildə tükənəcəyi hesab ed ilir. 3
3.
2010- cu ildə bütün büdcə gəlirlərinin
təxminən 80% Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu vasitəsilə neft sektorundan və neft sektorunda yığılan vergilər hesabına əldə edilmişdir. 4 2013-
ci ildə dövlət büdcə gəlirlərinin 58%
tək ARDNF -in payına düşmüşdür.
Hətta
qeyri- neft iqtisadiyyatında aparıcı sənaye sahələri də bilavasitə şəkildə neft sektorundan maliyyələşir, tikinti və nəqliyyat sahələrini buna misal çəkmək olar. Özəl sektorun əsas hissəsi dövlət investisiyaları hesabına olan hökumət müqavilələrindən asılıdır. Xüsusilə də dövlət inv estisiyalarının əsas benefisiarı tikinti sektoru olmuşdur.
Beləliklə, yeni və davamlı inkişaf mənbələrinə malik olan,
qlobal və regional bazarlarda daha çox rəqabətə dözümlü olan çoxşaxəli iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək iqtisad i sahədə əsas çağırışdır .
2. Hökumətin iqtisadi hədəf və məqsədləri 5.
Hökumətin iqtisadi hədəf və məqsədləri üç əsas proqram və planda əks olunmuşdur. YADİDP (2008 - 2015) 9 strateji hədəfdən ibarətdir ki, buraya qeyri -neft sektorunun makro- iqtisadi sabitliyi və tarazlaşdırılmış inkişafı, gəlir imkanlarının artırılması daxildir. RİDP (2009 - 2013) digər prioritetlərlə yanaşı regionlarda iş yerlərinin açılması məsələsini vurğulayır, Azərbaycan 2020 konsepsiyasında
isə “ağıllı” iqtisadiyyatın yaranması, ölkənin rəqabət 1
Dünya Bankı. Məlumatlar (onlayn rejimində məlumat bazası) http://data.worldbank.org (24 noyabr 2013-cü il tarixində əldə edilmişdir).
2 Azərbaydan Dövlət Statistika Komitəsi. http://www.stat.gov.az/indexen.php 3 BP. 2013. Dünya Enerjisi üzrə S tatisti k İcmal. Təbii qaz üzrə, Azərbaycanda 0.9
trilyon kub metr qaz vardır, ehtiyatların hasilata nisbət norması 57.1. 4
Avropa Komissiyası. 201 1.
Azərbaycanda Sosial Müdafiə Sosial Vəhdətlik. Brüssel. Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
2 qabiliyyətinin artırılması, iqtisadi strukturun diversifikasiya olunması təşəbbüsləri irəli sürülür. Yekunda müxtəlif proqram və planlarda məqsəd davamlı iqtisadi inkişafa, qeyri-neft sektoru dinamik olan çoxşaxəli iqtisadiyyata, qlobal inteqrasiyaya və ölkədə tarazlaşdırılmış inkişafa nail olmaqdır.
İqtisadiyyatın diversifikasiyası məqsədilə hökumət infrastruktura investisiya qoyuluşunu maliyyələşdirmək və dinamik qeyri - neft iqtisadiyyatı sahələrini qurmaq üçün ölkənin neft gəlirlərini istifadə
etməyi planlaşdırır. Əsasən 2034 - ci ilədək tükənəcəyi gözlənilən neft gəlirlərinin məhdud olduğu faktını nəzərə alaraq, hökumətin strategiyası davamlı qeyri -neft
sektorları üçün təməl olacaq investisiya məqsədləri ilə neft gəlirlərinin əsas hissəsini istifadə etməkdir. 5
3. Neft hasilat ı ndan əvvəlki dövr: müstəqillik əldə edildikdən sonra 2005 - ci ilədək olan iqtisadi inkişaf 7.
1991- ci ilədək Azərbaycanda sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sahələri inkişaf etmiş və kifayət qədər geniş olan iqtisadi baza olmuşdur. Müstəqillik Azərbaycanda iqitsadi tənəzzülə səbəb olmuşdur ki, Müstəqil Dövlətlə r Birliyi (MDB) arasında ölkə ən pis vəziyyətdə olanlar sırasında olmuşdur. Ticarətdə tənəzzül , Moskva tərəfindən
maliyyələş m ənin dayandırılması , bazar iqtisadiyyatına keçid, digər faktorlarla yanaşı, 1996- cı ilədək ÜDM - un aşağı düşməsi ilə nəticələnmişdir. Ermənistanla baş verən münaqişə iqtisadi zəifləməni daha da artırmış, qaçqın və məcburi köçkün düşmüş təxminən bir milyon Azərbaycanlının ölkəyə axınına səbəb olmuşdur .
8. Beynəlxalq şirkətlərlə ilk əsas neft müqaviləsi 1994 - cü ildə imzalanmış, xarici birbaşa investisiya dalğası və
Bakı -Tbilisi- Ceyhan neft boru kəmərinin tikintisi iqtisadiyyata milyardlarla dollar qoymuşdur. Kəşfiyyat və hasilat məqsədləri ilə dövlət neft şirkəti ARDNŞ və xarici neft şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü sazişləri (HPB) vasitəsilə neft investisiyalarının kəskin artması sayəsində 1996 - cı ildə iqtisadiyyat öz inkişafını bərpa etmişdir.
9. Ölkənin sabitləşmə və struktur islahatları proqramı da tam həcmdə 1995 - ci ildə başlamışdır. Proqram ÜDM - un artması, inflyasiyanın daha yaxşı nəzarətdə saxlanması və maliyyə çatışmazlıqlarının azalması baxımıdan makro -iqtis
adi və maliyyə sabitliyi
ilə nəticələnmişdir.
10. 1996 və 2005 - ci illər arasında orta hesabla 10% illik iqtisadi inkişaf yoxsulluq həddinin 1995- ci ildə 68% - dən 2005
- ci ildə 29% - dək azalması na töhfə etmişdir (qeyd 7). İqtisadi inkişafın Bakıda cəmləşdiyinə baxmayaraq, Dünya Bankı inkişafın əhalinin yoxsul təbəqələrinin xeyrinə olduğunu hesab etmişdir. Daha əhalinin zəngin olan onda bir hissəsi ilə müqayisədə əhalinin daha yoxsul onda bir hiss əsi
üçün istehlak normasının artması faktı bunu sübut edir. Yoxsulluğun azaldılması ilə nəticələnən faktorlara aşağıdakılar daxildir: (i) minimum əmək haqqının əhəmiyyətli dərəcədə artması; (ii) məvaciblərin tez - tez artması; (iii) sosial proqramlara böyük məbləğdə büdcə transfertləri; və (iv) xüsusilə də Rusiya Federasiyasından pul köçürmələrinin artması.
11. 2005-
ci ilin fevral ayında hökumət manatın yenidən qiymətləndirilməsinə dair qərar ver
məsi
böyük inkişafa səbəb olmuşdur. 1 yeni manata (AZN) 5,000 dəyərində köhnə manatın dəyəri yenidən qiymətləndirilmiş, qərar 1 yanvar 2006 - cı ildə qüvvəyə minmişdir. Həmin illərdə nominal valyuta məzənnəsi bir ABŞ dolları üçün AZN 0.8714 olmuşdur.
5
Dünya Bankı. 2009. Azərbaycan üzrə Ölkə İqtisadiyyatının Memorandumu. Vaşinqton D.C. Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
3
4. 2006 − 2013 illərdə İqtisadi inkişaf a. ÜDM-un art ımı 12.
Neft hasilatında sürətli inkişaf 2006 və 2007 - ci illərdə ÜDM - ın artmasına səbəb olmuş, onilliyin ilk dövrlərində təxminən 10% olmuş inkişaf normasına düşməzdən
əvvəl orta hesabla illik artım norması 29.8% olmuşdur.
2011 və 2012 - ci illərdə neft hasilatının dəyişkənliyi
baxımdan iqtisadiyyatın zəif olduğu görünmüşdür ki, neft hasilatının daha aşağı səviyyədə olması sayəsində bu
dövrlərdə ÜDM-un illik artım norması müvafiq olaraq
0.1% və 2.2% olmuşdir (Şəkil 1).
13. 2000- ci ilin ortalarından etibarən qeyri - neft sektorunun inkişaf norması daha sabit olmuş, 2009-c u il istisna olmaqla (sadəcə 3.7% artım),
2005 və 2012 - ci illərdə 8% -10 % civarında dəyişən ÜDM - un ümumi artım normasından daha az dəyişkən olmuşdur . 2010- cu ildən
2013-ci ilədək ÜDM -da qeyri- neft sektorunun payına düşən artım neftin payına düşən artımdan yüksək olmuşdur (Şəkil 2) .
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
4
14. Azərbaycanda ÜDM -un t əqribən yarı hissəsi neftin payına düşür (Şəkil 3). Neftin daxil olduğu mədən və karxanalardan başqa, növbəti ən i ri sektorlar tikinti (ÜDM-da 7.2 %) və
nəqliyyat, anbar
və kommunikasiya (ÜMD -da 8.8
%) olmuşdur . Son onillikdə ÜDM -un sektor üzrə tərkibi neftdən kənarda diversifikasiya istiqamətində kiçik tərəqqinin əldə olunduğunu
göstərir. Neft bumu aydın şəkildə iqtisadiyyatın strukturuna təsir etmişdir. 2000- ci ildə kənd təsərrüfatının ÜDM - da payı təxminən 16% olmuş, 2013 - cu ildə isə 5.3%- dək azalmışdır. 6
Istehsalat və nəqliyyat kimi digər sektorların da son onillikdə ÜDM- dakı payı azalmışdır.
58.7 57.5 47.7
49.2 51.2
46.5 43.4
41.3 42.5
52.3 50.8
48.8 53.5
56.6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 2007 2008
2009 2010
2011 2012
2013 Pe rc e n ta ge Figure 3. Oil and Non-Oil Shares of GDP Non-oil
Oil Source: State Statistical Committee
Son illərdə özəl sektorun ÜMD- da payı təxminən 81% olmuşdur . Ancaq özəl sektorun iqtisadiyyatdakı payının əsas artımı dövlət xərclərinə və hökumət müqavilələrinə töhfə edir ki, bunlar da əsasən ölkənin neft ixracından əldə edilən gəlirləri vasitəsilə
maliyyələşdirilir. 7
6
ÜDM tərkibi 2013 ildə: kənd təsərrüfatı 5.3%, sənaye 58.1%, xidmətlər 30.2%, və vergi 6.4% 7 Renaissance Capital. 2012. Azərbaycan: Neftin Stimullaşdırdığı Hökumət İqtidarı. Moskva.
ədvəl 3: Neft və qeri neft sektoru Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
5
İqtisadi inkişafın əhatəli olması 16.
2000- ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycanda inkişafın hərtərəfli olduğunu tutarlı əsas hesab etmək olar . Neft bumundan sonra qeyri- bərabərsizlik azalmış, Gini indeksi 2001 -ci
ildə 8 faiz düşərək 2008-
ci ildə 34%
olmuşdur (əldə olan ən son məlumat). Şəhərlərlə kənd yerləri arasında orta gəlirlərdə olan
fərq olduqca azdır, şəhər üzrə Gini indeksi 33%, kənd yerlərində
isə 27% olmuşdur . 8
Sosial müdafiə sistemi yoxsulluğun azaldılması və qeyri - bərabərliyin azalmasına töhfə etmiş əsas faktor olmuşdur. Əhalinin yoxsul təbəqələri üçün əsas sosial ödəmə proqramları pensiyalar və yaxşı hesab edilən
Ünvanlı Sosial Yardım (ÜSY) proqramıdır ki, bu proqram çərçivəsində sosial ödəmələrin təxminən 10% -n i və əhalinin təqribən 4%- ni əhatə etmişdir (qeyd 8). Hazırda yoxsul ev təsərrüfatlarının 81% və ən aşağı gəlirli ev təsərrüfatlarının təxminən 93% sosial ödəmələrin ən azı bir növündən faydalanmışlar. 9 Dünya Bankı belə qənaətə gəlmişdir ki, sosial ödəmələr
olmasa idi, yoxsulluq həddi təxminən 25% olardı (qeyd 9).
17. İqtisadi inkişafın indiyədək əhatəli
olması ilə bağlı Dünya Bank ının
aşkar etdiyi digər əlamətə aşağıdakılar daxildir (i) kənddə əmək qüvvəsinin iştirakının artmasına baxmayaraq, kənd yerlərində məşğull uq
yüksəlmişdir, (ii) son onillikdə yaşayış minimum u 42%-
dən 95% - dək artm ışdır, və (iii) şəhər və kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının istehlakına inkişaf geniş təsir göstərmişdir, kənd yerlərində istehlak xərcləri artmış, şəhər yerlərində demək olar bütün
gəlir təbəgələrinin istehlak xərcləri yüksəlmişdir (qeyd 9).
18.
Adambaşına düşən ÜMG - in və adambaşna düşən ÜDM - un nisbətən yüksək olmasına baxmayaraq, mədən sahəsində (məhz neft) daha yüksək gəlirli iş yerləri ilə təmin olunmuş insanların sayı çox azdır ki, bu da iş yerlərinin yalnız 1.1% - ni təşkil edir, ancaq ÜDM - nın yarıdan çoxu bu sektorun payına düşür. Işçi qüvvəsinin əksəriyyəti məhsuldarlığın və məvaciblərin aşağı olduğu sektorlarda çalışır. Məsələn, əmək qüvvəsinin 38% -i
kənd təsərrüfatına cəlb ol u nmuş, ancaq ÜDM-da bu sektorun payı 5.5%-dir. 2009- cu ildə məvaciblərin orta hesabla 895 avro olduğu mədən sektoru ilə müqayisədə kənd təsərrüfatında əmək haqqı orta hesabla 118 avro olmuşdur
. 10
Regionlarda da fərqliliklər vardır . 2009-
cu ildə istehsal olunmuş malların dəyərinin 78% Bakının payına düşür (qeyd 10). Bundan başqa, neft sektorundan asılılığın yüksək olmasına görə iqtisadi inkişafda davamiyyət, hərtərəflilik və yoxsulluq həddinin əhəmiyyətli dərəcədə azalması ilə nəticələnən bəzi faktorlar (yəni sosial ödəmələrin yüksək səviyyəsi) etimad doğurmur (qeyd 10).
c. İnflyasiya 19.
İstehlakçı qiymət indeksi (İQİ) ilə qiymətləndirilən inflyasiya 20 08-
ci ildə təxminən 21% - dən 2013 - ci ildə 2.4%- dək əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır (Şəkil 4). Y üksək neft qiymətləri, vergi və büdcənin geniş mənada stimullaşdırılması, dollara qarşı sabit valyuta məzənnəsi, pul kütləsinin artması, idxal olunan ərzaq qiymətləri, ev təsərrüfatları üçün sürətli
kredit artımı kimi faktorlar sistemi 2000- ci illərin ortalarından etibarən inflyasiyanı stimullaşdırmışdır.
8
BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı 12/6. Vaşinqton D.C.
9
ərbaycan : E htiyatlarla zəngin ölkədə inklüsiv inkişaf. Vaşin qton D.C. 10
. Brüssel. Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
6 0 5 10 15 20 25 2006
2007 2008
2009 2010
2011 2012
2013 Pe rc e n ta ge Figure 4: Consumer Price Index, 2006−2013 Source: State Statistical Committee
Fiskal siyasət 20.
Neftlə bağlı gözlənilməz uğur hökumət xə r clərinin çox artması ilə nəticələnmişdir ki, bunl ar da məcmu tələbatı təşviq etmək üçün istifadə olunmuşdur. Hökumətin pul kütləsinin artırılması siyasəti 2007 və 2008 - ci illərdə öz tempini artırmış, 2006 - cı ildən sonra xərclər 181% yüksəlmişdir . 2008-
ci ildən etibarən xərclər AZN 10.68 milyarddan 2013 -c i ildə AZN 1 9.1 milyardadək çoxalmışdır
(Şəkil 5). Artan neft gəlirləri məvacibləri və sosial ödəmələri artırmaqla bərabər
iddialı dövlət investisiya proqramların a da başlama q imkan ı ver mişdir .
21. Səhiyyə və təhsil sahələri mütləq mənada böyük artımdan faydalanmışdırsa, bu sektorlarda xərclərin dövlət büdcəsindəki payı kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. 2005 - ci ildə dövlət xərclərində təhsil sahəsinin payı 17.4% və səhiyyə sahəsinin payı 5.4% olmuşdursa, 2012-
ci illərdə onların payı 8.3% və 3.2% səviyyəsinə düşmüşdür. Dövlət investisiya xərclərində də səhiyyə və təhsil üzrə xərclərin olduğunu nəzərə alaraq, onların yekun xərclərdə çəkisi nisbətən yüksəkdir.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
7 22.
2006- cı ildən etibarən hökumətin geniş dövlət investisiya proqramı inflyasiyanın
yüksək
olduğu dövrlər, qeyri -neft sektorunda özəl investisiyaların və xarici birbaşa investisiyanın
(XBİ) aşağı səviyyədə olması ilə müşayiət olunmuşdur. Pul kütləsinin artırılması siyasəti qeyri -neft
sahəsinə qoyulan
özəl investisiyaları sıxışdırıb, aradan çıxartmışdır ki , bu da 2005 və 2008 -ci illər arasında ÜDM -un faizi olaraq 50%- dən çox azalmışdır.
2005- ci ildən etibarən büdcə xərclərində böyük illik artımlar ARDNF - dən olan bö yük transfertlər hesabına mümkün olmuşdur. ARDNF 1999 - cu ildə təsis edilmiş, onun məqsədi
“vətəndaşların və gələcək nəsillərin faydası üçün neft və qazla bağlı gəlirlərin toplanmasını , səmərəli idarə olunmasını
və istifadə edilməsini
təmin etməkdir”. 11 Fond
xaricdə yerləşir ki, bu
da ixrac gəlirlərini sterilizə etməyə və inflyasiyanı məhdudlaşdırmağa imkan verir.
Dövlət büdcəsində ARDNF - dən olan transfertlərdən yüksək dərəcədə böyük asılılıq yaranmışdır (Şəkil 6). 2007 - ci ildə A RDNF- dən AZN 585 milyon məbləğində olan transfertlər cəmi dövlət büdcəsi gəlirlərinin sadəcə 9.7% - ni təşkil etmişdir. 2008 və 2013 - ci illər arasında ARDNF transfertlərinin cəmi dövlət büdcə gəlirlərində faizi 35%-
dən 58% - dək artmışdır. 2013 -ci ildə AZN 11.3 milyard ARDNF- dən dövlət büdcəsinə köçürülmüş, 2010 - cu ildə köçürülmüş vəsaitlərdən 92 % artıq olmuşdur.
25.
B üdcəyə
köçürülən ARDNF transfertlərinin kəskin artması üç cəbhədə narahatlığa
səbəb olmuşdur. Ilk öncə, bu, vergilər kimi digər yüksək səviyyəli gəlir mənbələrindən fərqli olaraq hökumət xərclərinin neft gəlirlərindən asılılığının getdikcə artığını (ən azı qısa və orta müddətdə) göstərir. İkincisi, öz fiskal siyasətini qlobal neft qiymətləri silsiləsi ilə əlaqələndirməklə hökumət iqtisadiyyatı qeyri -sabitlik lə bağlı
riskə məruz qoyur. 12
Üçüncüsü, bununla aşkar edilir ki, 1999- cu ildə ARDNF qurularkən onun əsas məqsədlərindən biri kimi ARDNF gəlirlərini gələcək nəsillərə saxlamaq əvəzinə hökumət yüksək səviyyədə olan neft gəlirlərini indi xərcləməyi üstün tutur. Neft ehtiyatları tamamilə tükənmə z dən əvvəl onların hasil ediləcəyi 11
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu. 2010. ARDNF İllik Hesabat 2010 . Bakı.
12 BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası – 2011-ci ildə Maddə IV ilə bağlı Məsləhətlər. BVF Ölkə Hesabatı 12/5 Vaşinqton D.C.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
8 müddətin təxminən 20 il olması şərtilə
hökumət hazırda mövcud olan gəlir bazasından daha geniş bazanı qurmağa tələsməlidir.
26. Cəmi hökumət gəlirləri ÜDM - un faizi kimi cəmi xərcləri demək olar eynilə əks etdirmişdir. ÜDM- un faizi kimi həm gəlirlər, həm də xərclər 2001 - ci ildə təxminən 15% - dən
2013- ci ildə 33 - 35%-
dək artmışdır. 2001 - ci ildən etibarən dövlət büdcəsində kiçik məbləğdə müsbət saldolar və ya 1% səviyyəsində və ya ÜDM - dan daha az kəsir olmuşdur. Hər bir halda, ARDNF transfertləri olmasa idi büdcə kəsiri çox böyük olaraq , hər il artardı (Şəkil 7). Tək 2006 - cı ildə büdcə kəsiri AZN 493 milyonl a müqayisədə ARDNF transfertləri olmadan 2013 - ci ildə AZN 10.9 milyard olardı. 2014 il büdcəsinin tərtibində dövlət büdcəsinin neft amilindən asılılığının azaldılması siyasəti irəli sürülmüşdür, Belə ki, xərclərin nməbləğində artım olmasına baxmayaraq, Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə olan daxilolmaların məbləği 2013 illə müqayisədə təxminən 2 milyard az proqnozlaşdırılmışdır.
Pul siyasət i 27.
Azərbaycanın monetar siyasəti sabit valyuta kursunun saxlanmasına diqqət yetirir. Daxili
borc bazarının zəif inkişaf etməsi səbəbindən Azərbaycan Mərkəzi Bankın (AMB) ixtiyarında məhdud
sayda monetar alət
vardır. Valyuta kursunun sabitliyinə xüsusi diqqətin ayrılması inflyasiyanın dövri olaraq dəyişməsi ilə nəticələnmişdir, çünki 2006 - cı ildən etibarən dollara münasibətdə valyuta kursunun yüksəlməsi səbəbindən manata artan tələbatı ödəmək üçün AMB kredit- pul ekspansiyası siyasətini həyata keçirmişdir. Mərkəzi bankın rəhbərliyi valyuta kursunun daha çevik olmasına şərait yaratmaq, faiz dərəcəsinə əsaslanan monetar siyasət mexanizminə doğru irəliləmək istiqamətində BVF ilə prinsipcə razılıq əldə etmişdir, ancaq indiyədək əldə edilmiş tərəqqi məhdud olmuşdur. 13
28. Pul kütləsinin geniş göstəricisi (M2) 2005-ci ili geri qoyaraq, 2006- cı ildə əvvəllər olmayan şəkildə 168% artmış, pul dövriyyəsində böyük genişlənmənin başlanğıcına
işarə etmişdir. M2 2006 və 2012 - ci illər arasında 546 % artmışdır. 14
13
BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası –
İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi. Vaşinqton D.C. 14
Azərbaycan Mərkəzi Bankının internet səhifəsi . http://www.cbar.az Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
9 f. Valyuta məzənnəsi 29.
2006- cı ildə manat yenidən qiymətləndirildikdən sonra manatın dəyəri qalxmışdır. 2006 - cı ildə ABŞ dollarına nisbəti AZN 0.893 (orta dövrdə nominal dəyər) olmuş, 2013 - ci ildə manatın dəyəri 0.78 46-
dək artmışdır. Manatın dəyəri əsasən neft bumu illərində xarici valyuta n ın böyük məbləğdə
ölkəyə daxil olması nəticəsində artmışdır. 2008 və 2009 - cu illərin qlobal iqtisadi böhranından sonra (i) ARDNF tərəfindən xəzinədarlığa transfertlər; (ii) ABŞ dolları ilə xarici neft şirkətlərinin ödənilən mənfəət vergiləri; və (iii) ARDNŞ - in gəlirlərinin xarici valyutada olması kimi neft sektoru ilə bağlı göstərilən təzyiqlər sayəsində effektiv valyuta məzənnəsi
yüksəlmişdir.
30. Effektiv valyuta kursu Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinə və karbohidrogenlərdən başqa malların ixrac edilməsi potensialına təsir edə bilərdi. Valyuta kursunun yüksəlməsi həm də kənd təsərrüfatı və istehsal sahəsindəki ixracların diversifikasiyasını daha da çətinləşdirir. Valyutanın dəyərinin artması
baxımından rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün Azərbaycanda məhsuldarlıq təşviq olunmalıdır. Dövlət investisiyaları bu məsələdə yardımçı ola bilər, ancaq bu, qısa müddətli təsir olacaqdır.
Tədiyyə balansı 31.
2000- ci illərin ortalarında karbohidrogen ixracları sayəsində Azərbaycanı n 1990- cı illərdə daim mənfi olan cari hesab balansında 2000 - ci illərin ikinci yarısından sonra 2004- cü ildə
böyük aktiv saldo yaranmışdır. 2008 - ci ildə cari hesab balansının ÜDM - da payı təxminən 34% - ə
- cu ildə ÜDM - də payı təxminən 16.8 % s əviyyəsində qalmışdır (Şəkil 8).
5 10 15 20 25 30 35 40 2006 2007 2008
2009 2010
2011 2012
2013 Pe rc e n t o f G D P Figure 8: Current Account Balance, 2006−2013 Sources: State Statistical Committee, Central Bank of Azerbaijan and IMF
C ari hesab balansında böyük məbləğdə olan müsbət saldo 2006 - cı ildən etibarən güclü ixraclar, əsasən karbohidrogen ehtiyatların ixracı ilə yaranmışdır.
2006 və 2012 -ci illər arasınd a cəmi ixracın orta hesabla 94.7% neft və qaz ixraclarından ibarət olmuş (AM B- ın məlumatlarına əsasən), 2012 - cu ildə $ 30.7 milyarda çatmışdır. 2005 və 2012 - cu illərdə cəmi ixrac 327% artdığı
halda, idxal 139% ar tmış və 2012 -cu ildə
$10.4 milyarda çatmışdır. 2004 - cü ildən etibarən hər il Azərbaycanın ticarət balansı müsbət olmuşdur. 2012-
ci ildə ticarət saldosu $22.2 milyard olmuşdur.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
10 33.
2006- cı ildən etibarən XBİ - ın məbləği illik olaraq $3 milyard və $4.4 milyard arasında olmuşdur. 2006 və 2011 - ci illər arasında cəmi XBİ - nin 84.7% neft sektorunun payına düşmüşdür, ancaq neft sektorunda XBİ - nin payı azalmaqdadır. 2011 - ci ildə neft sektorunda XBİ cəmi XBİ -nin 79.4%- ni təşkil etmişdir. Qeyri -ne
ft sektorunda XBİ son bir neçə ildə 2006 - cı ildə $368 milyondan 2011- ci ildə $886 milyonadək artmışdır, ancaq davamlı iqtisadi inkişaf üçün tələb olunan diversifikasiyanı stimullaşdırmaq üçün qeyri - neft sahəsinə daha çox XBİ - nin cəlb olunmasına ehtiyac olacaqdır. Hər bir haqda 2008 -2010-
cu illərdə baş vermiş iqtisadi böhranadək olan dövrlə müqayisədə qlobal mühitin daha az əlverişli olması Azərbaycanın qeyri - neft sektoruna investisiya cəlb etməsini daha da çətinləşdirə bilər. 15
34. A zərbaycan böyük məbləğdə beynəlxalq ehtiyatları yığmağa davam edir. 2011- ci ildə böyük artım olmuşdur ki, bu zaman
rəsmi beynəlxalq ehtiyatlar 2010- cu ildən sonra 60% artaraq təxminən $10.3 m
ilyarda çatmışdır. Nəticədə 2013 - ci ildə ehtiyatlar $14 milyard o lmuşdur. Mərkəzi bankda saxlanılan ehtiyatlardan başqa, Azərbaycan ARDNF - də yığılmış $35.8 milyardın vəsaitə malikdir . Ümumi beynəlxalq ehtiyatlar və ARDNF vəsaitləri birlikdə 2013 -ci ildə
ÜDM-un 68%- ni təşkil etmişdir. 16
35. Azərbaycanın dövlət və
dövlət
zəmanət
i ver ilən
xarici borcu tədricən art araq, 2009-2011- ci illərdə illik $4 milyarddan 2012- ci ildə
$5.4 milyarda çatmışdır. Ancaq neftin ixracından əldə olunan yüksək gəlirləri nəzərə almaqla hələlik onun səviyyəsi sabit qalır. 2000-
ci illərin ortalarından sonra neft bumu və investisiya layihələrinin və sosial xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün neft gəlirlərinin istifadə edilməsinə dair verilən hökumət qərarı sayəsində borc
aşağı səviyyədə qalmışdır.
İqtisadi perspektivlər 36.
Tezliklə ÜDM -un 2014- cü ildə 5.2%, 2015- cü ildə isə 5.8% artacağı gözlənilir ki, bu da qeyri-
neft sektorunun davamlı inkişafı və neft istehsalında az artım ilə əldə ediləcəkdir . Buna
baxmayaraq neft hasilatı 2015 - ci ildə sabitləşə və ondan sonar aza bilər. 2012-ci ilin aprel ayında Dövlət Statistika Komitəsi və ARDNŞ hökumətin hasilat normasını azaltmaqla neft hasilatı və ehtiyatlarının müddətini uzatmaq niyyətində olduğunu
bəyan etmişlər. 17
Yaxın gələcəkdə daha aşağı hasilat səviyyəsi iqtisadi inkişafı məhdudlaşdıracaq, hökumətin gəlir və xərclərinə mənfi təsir göstərəcəkdir. Qeyri - neft iqtisadiyyatının inkişafı neft gəlirlərindən asılı olan dövlət sektoruna investisiya qoyuluşu ilə stimullaşdırılacaqdır.
37. İqtisadiyyatın inkişafının davam edəcəyi və 2012 -2013 cü ildə qeyri - neft iqtisadiyyatında tam məhsuldarlığın təmin ediləcəyi
ehtimalı ilə inflyasiyanın 2014 - cü ildə 3.5% - dək, 2014 - cü ildə
3.8%- dək artacağı gözlənilir. Dövlət investisiyalarının, məvaciblərin artması, yanacaq tarfilərininartması
sosial xərclərə daha çox vəsaitin ayrılması inflyasiyanı stimullaşdıracaqdır.
38. Orta müddətli inkişaf perspektivləri əlverişli olduğu halda, uzun müddətli perspektivlər narahatlıq doğurur. Azərbaycan dövlət xərcləri baxımından
zəruri olan gəlirin əldə edilməsi üçün neft gəlirlərinin qısa müddətdə maksimum həddə çatdırılmasına istiqamətlənmiş strategiya həyata keçirir. Hazırda dövlət xərclərinin 58% ARDNF transfertləri hesabınadır. Neft vəsaitlərinin indiki istehlakı ilə bağlı bu strategiya qısa müddətdə ölkənin cari əhalisinə aydın olaraq xeyir gətirmiş, 1990 - cı illərin ortalarından etibarən yoxsulluğun həddi diqqətəlayiq şəkildə azalmış, həyat standartları yüksəlmiş, məvaciblər artmışdı r.
Yenə də ehtiyatlardan asılılığın
15 Economist Intelligence Unit. 2012. Azərbaycan. Ölkə Hesabatı . London. 16
17 L. Ev qraşina. 2012. “Azərbaycan Neft Hasilatı Müddətini Uzatmağa Çalışır. Reuters. http://www.reuters.com/article/2012/04/23/azerbaijan-oil-idUSL5E8FN90J20120423 Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
11 müddədi məhduddur, buna görə də Azərbaycan qeyri - neft iqtisadiyyatına doğru daha iri addımlarla irəliləməlidir. Azərbaycanda təxminən 7 milyard barrel (və ya 1milyard ton) neft ehtiyatı vardır. Ölkədə ehtiyatların hasilata nisbəti yalnız 21.9 ildir ki, bu da dünyada 52.9 il olan orta normadan çox aşağıdır. 18
gəlirlərinin idarə olunması, eyni zamanda uzun müddətli, davamlı iqtisadi inkişafa şərait yaradacaq iqti sadiyyatın diversifikayası üçün zəruri olan infrastruktura xərc in
çəkilməsi istiqamətində çətin çağırışla üzləşmişdir.
Həm nominal baxımdan, həm də ÜDM faizi olaraq, Hökumətdə dövlət xərclərinin illik cari artım səviyyəsi davamlı deyildir, çünki onlar ARDNF - dən dövlət büdcəsinə köçürülən böyük trasnfertlərdən asılıdır. Neft sektorunda istismar müddətində məhdudiyyətləri nəzərə almaqla, yaxın və orta müddətlərdə maliyyə gəlirlərinin
aşağı olacağı ehtimalı ilə hökumət maliyyə bax ımından daha dayanaqlı olmaq üçün qısa və orta müddətlərdə öz xərclərini azalda bilər. hökumətin məqsədi 2018 - ci ilədək maliyyə müstəqilliyinə nail olmaqdır (qeyd 2). Neft hasilatının aşağı düşməsi əsasında 2012 - ci ilin may ayında BVF 2011 - ci ildə
ÜDM-da p ayı
41% olan qeyri- neft maliyyə kəsirini 2017 - ci ilə
qədər
18%- dək
azaltmaqla orta müddətli büdcənin qüvvətləndirilməsinə dair tövsiyyə vermişdir (qeyd 13).
Investisiya planlarının azaldılması və cari xərclərin səmərəliləşdirilməsi ilə qeyri - neft kəsirinin tədricən azalmasına dair BVF -ni n tövsiyyəsi 2013- cü ilin mart ayında təkrar edilmişdir (qeyd 2).
ÜDM- un faizi olaraq özəl sektor investisiyalarının ÜDM - da payı 2007 və 2011 - ci illər arasında 11.8% - dən 5.3% - dək azalmış , ÜDM-un faizi kimi toplu hökumət investisiyası həmin dövrdə 81% artmış, 2011 - ci ildə Azərbaycanın ümumi investisiyasının 70% - ni təşkil etmişdir. 19
mühitində olan əsas maneələrin aradan qaldırılması da tələb olunur. Əsas maneələr arasında (i) maliyyə vəsaitlərinə məhdud çıxış və maliyyə sisteminin yaxşı inkişaf etməməsi; (ii) əsas biznes sektorlarında liderlik edən və rəqabətə mane olan monopoliyaların olması; (iii) yüksək səviyyəli korrupsiya; (iv) zəif infrastruktur; və (v) səriştəli əmək qüvvəsinin çatışmaması kimi faktorlar vardır
.
41. C ari hesab balansı nda növbəti beş ildə müsbət saldo yaranacaq , ancaq neft ixracı səviyyəsi sabitləşdikcə və ola bilsin azaldıqda onun səviyyəsi tədricən aşağı düşməyə başlayacaqdır. Buna baxmayaraq, neft ixracları müsbət ticarət balansını stimullaşdırmağa davam edəcəkdir. Neft qiymətlərinin aşağı düşməsi səbəbindən 2014 - cü ildə cari hesab balansının ÜDM -da payının
15%-d ək, sonradan 2015 - cü ildə 14.5 %- dək artacağı proqnozlaşdırılır ki, bu da 2007 və 2012 illər arasında olan 20% səviyyədən çox aşağıdır. Beynəlxalq ehtiyatları artmağa davam edəcəkdir, ancaq neft hasilatının sabit qalması və ya zəifləyəməsi ilə əlaqədar olaraq ehtiyatlarda artım növbəti illərdə bir qədər zəifləyəcəkdir.
6. İnkişaf istiqamətində çətinliklər və məhdudiyyətlər 42.
Azərbaycan davamlı və inklüziv iqtisadi inkişaf müxtəlif çətinlik və məhdudiyyətlərlə üzləşir ki, əgər ölkə 2020- ci ilədək çoxşaxəli, ağıllı iqtisadiyyatı olan ölkəyə çevrilmək istəyirsə, onların aradan qaldırılması zəruri olacaqdır.
43.
Monopoliyalar . Rəsmi və qeyri - rəsmi monopoliyalar biznes sektorlarının əksəriyyətində ağalıq edir. Onların bir çoxu dövlətə məxsusdur, ictimai rəyə
görə digər monopoliyaların dövlət 18 BP. 2011. BP tərəfindən Dünya Ener jisinin Statistik İcmalı . http://www.bp.com/statisticalreview 19
İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi
və BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası 2011 IV Maddə ətrafında Məsləhələşmələr. BVF - nun Ölkə Hesabatı 12/5. Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
12 rəsmiləri ilə güclü əlaqələri vardır. Bu monopoliyaların hökmranlığı rəqabət, novatorluq, qiymət sabitliyi, təkmilləşdirilmiş xidmət keyfiyyətinə mane olur və korrupsiyanı dəstəkləyir. Rəqabət siyasəti və biznes sahəsində digər tənzimləyici islahatlar bərabər rəqabət mühitini təmin etməlidir.
44. KOS- ların məhdud rolu . Azərbaycanda KOS - ların ÜDM - da payı 10% - dən aşağıdır ki, bu rəqəm digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə xas olan 30 -45%-
dən çox aşağıdır . 20 Buna görə də KOS- lar inkişafın yeni mənbəyi kimi əhəmiyyətli rol oynamır və ya iqtisadiyyatın diversifikasiyasında yardımçı olmur. Bir
çox biznes sektorunda rəsmi və qeyri - rəsmi monopoliyaların ağalıq etməsi ölkə iqtisadiyyatında KOS - ların rolunun məhdud olmasının əsas səbəbidir. Hökumət KOS - ları təşviq etmək üçün Sahibkarlara Dəstək Fondu kimi müəyyən yardımın göstərilməsini təklif edir, ancaq bu cəhdlər KOS sektorunun fəal inkişafı üçün kifayət deyildir.
45.
Korrupsiya. Hesabatlarda göstərildiyi kimi k orrupsiya hallarının yüksək olması Azərbaycanda proqram və investisiyaların səmərəlilik və effektivliyinə mənfi təsir edir, onlar özəl sektorun inkişafına mane olur. D övlət tərəfindən göstərilən tibb i xidmətlər
və
universitetə daxil olma
üçün verilən ödənişlərdən başlayaraq, yol polislərinə və ya gömrük rəsmilərinə rüşvət in
verilməsi, biznes və tikintiyə icazə və ya lisenziyaların alınması
üçün verilən pul kimi korrupsiya halları Azərbaycanda həyatın bir çox aspektlərində mövcuddur.
46. İnfrastrukturda çatışmazlıqlar . Ölkədə infrastrukturun təkmilləşdirilməsində son dəfə qoyulmuş böyük investisiyaya baxmayaraq, infrasatrukturun keyfiyyəti sektora görə fərqlənir, elektrik enerjisi və magistral yollar infrastrukturu son illərdə çox təkmilləşmiş, ancaq su və dəmir yolu inf rastrukturu şərtləri hələ də nisbətən pis vəziyyətdədir. Infrastrukturun əksəriyyəti Sovet İttifaqından miras qalmış, səciyyəvi olaraq 25 -30 illik istismar müddəti bitmişdir. Infrastrukturun vəziyyətinin pisləşməsi xidmətlərin keyfiyyətinə təsir göstərmiş,
iqtisadiyyat üçün böyük (və artıq) xərclərə səbəb olmuşdur. Infrastrukturun təkmilləşdirilməsi sektora görə
fərqlənir.
47. İnstitusional inkişaf və tənzimləyici islahat . Makro- iqtisadi inkişafla müqayisədə institusional potensial sürətlə inkişaf etməmişdir. Inzibati və planlaşdırma potensialı məhdud qalır, nazirliklər və agentliklər arasında planlaşdırma və icraya dair ehtiyacların əlaqələndirilməsi prosesi təkmilləşdirilməlidir. İqtisadiyyatın diversifikasiyası baxımından prioritetlərin və islahatların ardıcıllığının müəyyən edilməsi prosesi də təkmilləşdirilməlidir.
Əməklə bağlı çağırışlar . Məşğulluqda artım əsasən daha az səmərəli və məvaciblərin aşağı olduğu sektorlarda baş vermişdir. Ölkə müstəqillik qazandıqdan sonra səriştəli əmək qüvvəsi çox azalmışdır. Təhsil sistemində və əmək bazarı siyasətlərində olan zəifliklər rəqabətə dözümlü və novator qeyri - neft iqtisaidyyatı baxımından tələb olunan müasir səriştə və biliklərin inkişaf etdirilməsini daha da çətinləşdirir. Əmək səriştəsində çatışmazlıqların olduğuna baxmayaraq, 2001 və 2008 - ci illərdə yaşayış minimumu altı dəfə artırılmış, məvacib və əmək haqları üç dəfə yüksəlmişdir. Qeyri - neft sektorunda məvaciblərin artırılması səmərəliliyi ötüb keçir ki , bu da iş yerlərinin açılması perspektivlərinə xələl vurur. Gənclər arasında işsizlik mühüm məsələ ola bilər. Məşğulluğun üçdə bir hissəsi 16 - 24 yaş arasında təsadüf edir ki, bu da dünya ölkələri ilə müqayisədə yüksəkdir . 21 Azərbaycanda ÜDM və inkişafın əsas hissəsini təmin edən sektorlarda məşğulluğun ekvivalent payı yaranmır.
20
Rəqəmlər götürülmüşdür BVF. 2012 (yanvar). Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı No 12/6. Vaşinqton D.C. və Qloriya Pasadilla. 2010. Maliyyə Böhranı, Ticarət Maliyyəsi və KOS - lar: Mərkəzi Asiyada Faktlar. ADBİ İşçi Sənədi 187. Tokio.
21 BVF. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF - in Ölkə Hesabatı No. 12/6, Yanvar 2012. Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201 4 – 2018
Yüklə 215,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|