1. kimyanin ilk qanunlari. Stexiometrik qanunlqar

Fe₃O_{4 -} maqnetit
Fe₂O₃ - hematit
Fe₂O₃ · nH₂O - limonit
FeCO₃ - siderit
FeS₂ - pirit
Alınması. Dəmirin alınması təbii birləşmələrinin reduksiyasına əsaslanır. CO dəmir oksidini tədricən reduksiya edir. Bu zaman 450⁰-500⁰C-də Fe₃O₄, 600⁰C-də FeO və 700⁰C-də sərbəst dəmir alınır.
3Fe₂O₃ + CO =2Fe₃O₄ + CO₂
3Fe₃O₄ + CO= 3FeO + CO₂
FeO + CO= Fe + CO₂
Fe₂O₃ + 2Al= 2Fe + Al₂O₃
2Fe₂O₃ + 3Si =4Fe + 3SiO₂
Elektroliz üsulu:
FeSO₄ + 2H₂O Fe + H₂ + O₂ + H₂SO₄
Təmiz dəmir almaq üçün dəmir 3- oksidi hidrogenlə reduksiya edir, ya da dəmir-pentakarbonili termiki parçalayırlar.
Fe + 5CO Fe(CO)₅ Fe + 5CO
Fiziki xassələri:Dəmir gümüşü-ağ rəngli parlaq metaldır. İstiliyi və elektriki yaxşı keçirir. Sıxlığı p = 7,86 q/sm³ , ərimə temperaturu isə t_ər = 1539⁰ C-dir. Dəmir orta kimyəvi aktivliyə malik metal olub, maqnit xassəlidir.
Kimyəvi xassələri. + 2 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələri:
Fe + S FeS
Fe + CuSO₄ FeSO₄ + Cu
Fe + 2HCl FeCl₂ + H₂
Fe + H₂SO_4(duru) FeSO₄ + H₂
Dəmirin +3 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələri:
2Fe + 3Cl₂ =2FeCl₃
2Fe + N₂ = 2FeN
3Fe + 2CO → Fe₃C + CO₂
2Fe + 6H₂SO_4(qatı) = Fe₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O
Fe + 4HNO_3(qatı) = Fe(NO₃)₃ + NO + 2H₂O
8Fe + 30HNO_{3 (duru)} = 8Fe(NO₃)₃ + 3N₂O + 15H₂O
10Fe + 36HNO_{3 (duru)} = 10Fe(NO₃)₃ + 3N₂ + 18H₂O
8Fe + 30HNO_{3 (duru) =} 8Fe(NO₃)₃ + 3NH₄NO₃ + 9H₂O
Dəmir zərhəldə (çar arağında) yaxşı həll olunur.
Fe + 3HCl + HNO₃ = FeCl₃ + NO +2H₂O
^{(3:1) zərhəl}
Dəmirin +6 oksidləşmə dərəcəsi göstərən birləşmələri (ferratlar) da məlumdur.
5Fe + 4NaOH + 6NaNO₃ = 5Na₂FeO₄ + 3N₂ + 2H₂O
)
Tətbiqi. Saf dəmirdə tez maqnitləşmək və maqnitsizləşmək qabiliyyəti var, buna görə də onu transformatorlar, elektrik mühərrikləri, elektromaqnitlər və mikrofon membranlarının hazirlanmasında tətbiq edilir.Dəmir əsasən ərintilər – çuqun və polad şəklində istifadə edilir.
5.ALMÜMİNİUMUN OKSİD VƏ HİDROKSİDLƏRİ,ONLARIN ALINMASI VƏ XASSƏLƏRİ.AMFOTERLİK
Alüminium oksidi ağ rəngli maddə olub, 2050⁰C – də əriyir. O, təbiətdə korund və gil torpaq şəklində rast gəlinir. Bəzən korundun şəffaf, gözəl və rəngli kristallarına təsadüf edilir. Korundun xromla əmələ gətirdiyi qırmızı rəngli birləşməsi yaqut, titan və dəmirlə əmələ gətirdiyi göy rəngli birləşməsi sapfir adlanır. Yaqut və sapfir çox qiymətli bəzək daşlarıdır. Alüminium oksidi amfoter xassəyə malik olub, adi şəraitdə suda, turşularda və qələvilərdə həll olmur. Lakin qatı qələvi məhlulu ilə qaynadıldıqda qismən həll olur. Alüminium oksidini qələvilərdə soda və kalium pirosulfatda əritməklə həll edirlər.
4Al(NO₃)₃ → 2Al₂O₃ + 12NO₂ + 3O₂
2Al(OH)₃ → Al₂O₃ + 3H₂O
Al₂O₃ + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂O
Al₂O₃ + 2NaOH → 2NaAlO₂ + H₂O əritdikdə
Al₂O₃ + 2NaOH + 3H₂O → 2Na[Al(OH)₄] məhlulda
Alüminium-hidroksid. Al(OH)₃ suda həll olmayan ağ rəngli bərk maddədir. Dolayı üsulla alınır. Al(OH)₃ amfoter xassəlidir.
AlCl₃ + 3NaOH → Al(OH)₃ + 3NaCl
2Al(OH)₃ + 3H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + 6H₂O
Al(OH)₃ + NaOH → NaAlO₂ + 2H₂O əritdikdə
Al(OH)₃ + 3NaOH → Na₃ [Al(OH)₆] məhlulda
Alüminium və onun birləşmələrinin tətbiqi. Alüminiumun texniki cəhətdən qiymətli olan bəzi kimyəvi, fiziki və mexaniki xassələri, onun texnikada geniş miqyasda işlədilməsinə səbəb olmuşdur. Müxtəlif məişət əşyaları hazırlanır. Dəmir məmulatını korroziyadan qorumaq üçün səthləri alüminiumla örtülür. İstehsalatda dəmirdən sonra ikinci yer tutur. Onun ərintilərindən olan düralümin (94% Al, 4% Cu, 0,5% Mg, 0,5% Mn, 0,5% Fe, 0,5% Si), maqnaliy (Al, Mg) təyyarə, avtomobil sənayesində, gəmilərin hazırlanmasında geniş tətbiq edilir.
BİLET-27
1.TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU.DALITONİTLƏR VƏ BERTOLİTLƏR
Bu qanun 1801-ci ildə fransız alimi J.Prust tərəfindən kəşf olunmuşdur və aşağıdakı kimi ifadə olunur:
Alınma üsulundan və şəraitindən asılı olmayaraq hər bir kimyəvi birləşmənin tərkibi sabit qalır.
CO₂ – nin müxtəlif üsullarla alınmasına baxmayaraq onun kimyəvi tərkibi həmişə sabitdir:
C + O₂ → CO₂ ; CaCO₃ → CaO + CO₂
Na₂CO₃ + 2HCl → 2NaCl + CO₂ + H₂O
Bu qanun molekulyar quruluşlu sabit tərkibli birləşmələrə tam tətbiq olunur, lakin dəyişkən tərkibli maddələrdə pozulur. Bertoli qəbul edirdi ki, alınması üsulundan və şəraitindən asılı olaraq dəyişən tərkibli birləşmələr alınır. Lakin onun bu fikri qəbul edilmədi. 1912-1913 illərdə akademik Kurnakovun apardığı tədqiqatlar nəticəsində müəyyən etdi ki, reaksiyalar zamanı dəyişən tərkibli birləşmələr alınır. Məs. Zn-in N-la ZnN_0,59, ZnN_0,69, ZnN_0,89 dəyişən tərkibli nitridlər əmələ gətirir. İndeksi kəsr ədədlərdən ibarət olan birləşmələri Bertolidlər adlandırırlar. İndeksi tam ədədlərdən ibarət olan birləşmələri isə Daltonidlər adlandırırlar ( C₆H₆, CH₄, PCl₃ ).
2.DÖVRİ QANUN,DÖVRİ SİSTEM.MOZİLİ QANUNU
Kimyəvi elementlərin sistemləşdirilməsi onların kimyəvi və fiziki xassələrinin öyrənilməsi əsasında yaradılmışdır. D.İ.Mendeleyev 1869-cu ildə dövri qanunu kəşf etmiş və bu qanun əsasında elementlərin dövri sistemini yaratmışdır. Dövri qanunun klassik tərifi belə ifadə olunur :