1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

3. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xayol 
Ixtiyorsiz xayolda obrazlar o`z - o`zidan hosil bo`ladi, hech qanday maqsad belgilanmaydi. Masalan, 
orzu, shirin xayol surish ixtiyorsiz bo`ladi. CHanqagan paytda suv obrazi hosil bo`ladi. Tush ko`rish 
ixtiyorsiz bo`ladi, biz qattiq uxlamagan holatda tush ko`ramiz. Tush ko`rishning sababi, bosh miyada 
tormozlanmay qo`zg`algan holatda qolgan markazlardir. Biz orzu qilgan kishilarimiz, o`ylagan, his qilgan 
narsalar haqida tush ko`ramiz. Uyqu vaqtida tug`iladigan sezgilar kishi organizmining holati va 
ehtiyojlari, kishi bedor yurgan chog`ida tuyg`usidan kechirgan hissiyotlar, uyqu vaqtida beixtiyor paydo 
bo`ladigan tasavvurlar odamning tush ko`rishiga sababchi bo`ladi. I.P.Pavlovning fikricha, tush 
ko`rishning fiziologik asosi ilmiy ta`sirotlarning nervda qoldirgan izlari kutilmagan tarzda bir - biri bilan 
bog`lanishidir. Ixtiyoriy xayol oldindan belgilangan maqsadga yo`nalgan bo`ladi. Muayyan obrazni 
yaratish uchun zarur bo`lgan materialni tanlash, iroda kuchini ishlatish yo`li bilan vujudga keladi. 
Masalan, san`at asarlari. Ixtiyoriy xayol ixtiyorsiz xayol bilan bog`liq bo`ladi. Masalan, biror ixtironi 
kashf qilayotganda muxandis beixtiyor obrazlarga, fikrlarga berilib ketgandek bo`ladi. SHoir va 
rassomlarda ilxom keladi. Ilxom kelishi uchun mehnat qilish, iroda kuchi sarf qilish kerak. Ilxom kelishi 
mehnatning natijasidir. 
Realistik xayol
turida voqelik aks ettiriladi, orzular amalga oshadi.
 Fantastik xayol 
- 
amalga oshmaydigan xayol turi. Masalan, “ko`knori xayol”. 
3. Xayol sifatlari 
Kishilarning xayoli kengligi, mazmundorligi, kuchi va realligi, fantaziyaga boyligi jihatidan farq 
qiladi. Xayol kengligi voqelikning kishilar faoliyati uchun bo`ladigan doirasi bilan belgilanadi. Masalan, 
kishi san`at, texnika, sport, bilimga qiziqsa va shular haqida xayol qilsa bunday kishining xayoli keng 
bo`ladi. Xayolning unumdorligi biror narsaga nisbatan, xayolning boyligi, xilma-xilligi bilan belgilanadi. 
Xayol keng bo`lsa, u mazmundor ham bo`ladi. Xayol faoliyatning biror sohasida namoyon bo`ladi. 
Xayolning kengligi va mazmundorligi kishining bilim va tajribasiga bog`liq. Xayol kuchi kuchli va 
kuchsiz bo`ladi. Kuchli xayolda odam juda ta`sirlanadi. Masalan, biz “O`tkan kunlar”, “SHaytanat” 
romanini o`qiganimizda xayol kuchli bo`lishi natijasida juda ta`sirlanamiz. Ilmiy asarni, zerikarli 
hikoyalarni o`qiganimizda esa xayolimiz kuchsiz bo`ladi. Qiziqish kuchli bo`lsa xayol ham kuchli 
bo`ladi. Bolalarning xayoli fantaziyaga boy bo`ladi. Kishi imkoniyatiga qarab xayol qilsa, u real bo`ladi. 
Mehnat faoliyati natijasida xayol sifatlari rivojlanadi. Xayol kuchi quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 
1. Xayol kuchi ehtiyoj, qiziqish, istaklarning kuchiga bog`liq bo`ladi. Masalan, faqat shu bugungi kun 
haqida o`ylasa, odamning xayoli kuchsiz bo`ladi. 
2. Xayol kuchi hissiyotga bog`liq bo`ladi, hissiyot qanchalik kuchli bo`lsa, xayol shunchalik erkin, jonli 
bo`ladi. 
3. Xayol kuchi idrokka bog`liq bo`ladi. Biz idrok qilayotganimizda diqqat bilan idrok qilsak, xayol 
kuchayib ketadi, agar diqqatimiz xayolga qaratilsa, unda idrok susayadi. Masalan, ba`zan bir xayolga 
berilib, atrofdagi narsalarni ko`rmaymiz, shovqinlarni eshitmaymiz. 
4. Xayol kuchi kishining ahvoliga, asab tizimiga bog`liq bo`ladi, ya`ni asab tizimining tetikligiga, 
charchab qolganligiga, sog`ligiga va betobligiga bog`liq bo`ladi. Masalan, harorat juda baland bo`lsa, 
kishining xayoli juda kuchli bo`lishi natijasida obrazlar juda yorqinlashib ketadi. Natijada bunday paytda 
odam alahsiraydi (gallyutsinatsiya). Gallyutsinatsiya xayolning kuchli namoyon bo`lishidir. 
Xayolning realligi – voqelikning to`g`ri aks ettiruvchi xayoliy obrazlarning yaratilishi. Geniylarning 
xayoli kuchli real xayoldir. Masalan, kosmosga uchish xayolini oldindan tasavvur etish. Xayolning 
realligi odamning tajribasiga, bilimiga, tafakkuriga bog`liq bo`ladi. Obrazlar amalga oshmasa, bu real 
xayol bo`lmaydi, balki fantastik xayol bo`ladi. Bolalarda xayol kattalarga taqlid qilish orqali o`sadi. 
Bolalarda fantaziya juda kuchli bo`ladi. Masalan, ular oddiy cho`pni “uchqur ot” deb tasavvur qilib 
o`ynaydilar. O`zlarini kahramon deb his qiladilar. YAsli yoshiga nisbatan bog`cha yoshidagi bolalar 
xayoli bir muncha kengroq bo`ladi. Ularda xayol asosan o`yin faoliyatida o`sadi. Bola kattalarga taqlid 
qilib shofyor bo`ladi, doktor bo`ladi va xokazo. Bog`cha yoshidagi bolalarda xayol ixtiyoriy bo`ladi. 
Masalan, katta odam bolaga kubiklardan uy yasash, rasm chizish kabi topshiriqlar beradi. Bog`cha 
yoshidagi bolalarning xayoli kattalar bilan muloqotda bo`lish ta`sirida o`sadi. Bolalar ertaqlarni 
tinglashni, voqealarni eshitishni yoqtiradilar. Kattalarning fikrlarini eshitish natijasida bolalarda ular hali 
ko`rmagan narsalar to`g`risida obrazlar paydo bo`ladi. Bolalar o`yin vaqtida erkin obrazlarni yaratadilar. 
Kichik yoshdagi bolalar xayolning o`sishi uchun tarbiyachining olib boradigan mashg`ulotlari, turli 
o`yinlarini tasavvur etishlari katta ahamiyatga ega. Asosan qiziqishlar xayolning o`sishiga yordam beradi. 

---

Xayol faoliyati kuchli bo`lsa, uning mazmuni kengroq idrok etiladi. Xayol tasavvurlari esda olib qolish, 
esga tushirish, bog`lanishlarni vujudga keltirish uchun tayanch bo`ladi. Tafakkur jarayonidagi yaqqollik 
xayol faoliyati tufayli hosil bo`ladi. Xayol faoliyati tufayli tug`iladigan hislar ko`pincha ancha kuchli va 
barqaror hislar bo`ladi. Demak, biz ta`lim - tarbiya jarayonida yoshlarda xayol, fantaziyani rivojlantirishni 
maqsad qilib olishimiz zarur.