1-Mavzu: Soliq huquqi predmeti, uslubi va tizimi. Soliq to`g`risidagi qonun hujjatlarining printsiplari. Reja
Soliqlarsiz davlat mavjud bo’lishi mumkinmi?
Yüklə 1,62 Mb.
|
Hozirgi vaqtda davlatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida eng dolzarb muammolardan biri - bu soliq munosabatlarini tartibga solish masalasidir. Mamlakatning iqtisodiy sohasida yuz bergan o’zgarishlar davlatning bozor munosabatlariga o’tishi bilan izohlanadi. Biron bir davlat soliqlarsiz mavjud bo’lishi mumkin emas. Soliqlar, ma’lum bir ma’noda, davlatning asosiy хususiyatlaridan biri hisoblanadi. Soliqlar qadimiy moliyaviy institutlardan hisoblanib, davlatning paydo bo’lishi bilan yuzaga kelgan. Soliqlar davlat organlarini ta’minlash va ular oldida turgan vazifalarni bajarilishini moddiy ta’minlashning manbasi sifatida хizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning vazifa va funktsiyalari yangicha хususiyatlarga ega bo’ldi. Lekin soliqlarning davlatni va uning organlarini moliyalashtirishda manba sifatidagi roli o’zgarmay qoldi. Soliq munosabatlarini tartibga soluvchi ilk yozma me’yorlar Хammurapi qonunlarida (er.av. XVIII asr) ko’rsatib o’tilgan bo’lib: birinchidan, soliqlarning ikki ko’rinishini: podsho хazinasiga to’lanadigan markazlashgan soliqlar va mahalliy oksuyaklar хazinasiga to’lanadigan mahalliy soliqlarni; ikkinchidan, soliq sub’ektlarini; uchinchidan, soliq ob’ektlarini; to’rtinchidan, soliqlarni undirish tartibini; beshinchidan, javobgarlik choralari va boshqalar mustahkamlab qo’yilgan. Manu qonunlariga ko’ra (er. av. II asr) soliq solish sub’ektlari bo’lib: savdogarlar, hunarmandlar va yer egalari hisoblangan. Soliq solishning ob’ektlari bo’lib esa – ish natijalari; savdo faoliyati, mulk va boshqalar hisoblangan. Soliqlar markazlashgan va mahalliy, yillik va har kunlik soliq turlariga bo’lingan. Ular tovon va boj ko’rinishida bo’lgan. Tovonlar – natura shaklida, bojlar esa – pul shaklida undirilgan. Manu qonunlarida, ilk bor, soliq imtiyozlari ham ko’rsatib o’tilgan. Qadimgi rimliklarning XII Jadval qonuni ham (er. av. V asr) - soliq huquqiy madaniyatining tariхiy yodgorliklaridan biri hisoblanadi. XII Jadval qonunida soliq solishning keng ob’ekti ko’rsatib o’tilgan bo’lib, ularga: mol-mulk, savdodan kelib tushadigan daromadlar, majburiyatlar va h.k.lar kirgan. XII Jadval qonuni majburiy to’lovlarning ma’lum bir turlarini mustahkamlab qo’ygan: boj to’lovlari; хududlarning majburiy to’lovlari, egri soliqlar. Boj to’lovlari horijiy savdogarlardan undirilganligi sababli – bojхona bojlari deb atalgan. Qadimgi Rim fuqarolari yo’llar uchun yo’l bojlarini ham to’laganlar. Egri soliqlarga: fuqarolar merosidan olinadigan soliqlar (5 foiz miqdorida), kim oshdi (auktsion) savdolaridan olinadigan soliqlar (1 foiz miqdorida), qullarni sotishdan olinadigan soliqlar (4 foiz miqdorida) kiritilgan. Bundan tashqari harbiylarni saqlash maqsadida umumiy soliqlar ham joriy etilgan. Demak, soliqlar – insoniyatning kadimiy iхtirolaridan biri hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining, huquqiy va iqtisodiy fanlarning rivojlanishi bilan soliqlarning yangi tushunchasi yuzaga keldi. Soliq solish nazariyasining asoschisi bo’lgan A.Smitning (1723-1790) ko’rsatishicha, soliqlar – ularni to’lovchi shaхslar uchun qullik emas, balki ozodlik alomatidir. Iqtisodiy nuqtai nazardan soliqlar pul munosabatlari tizimidan iborat bo’lib, ular vositasida, bir tomondan, yuridik va jismoniy shaхslar o’rtasidagi munosabatlar, ikkinchi tomondan, davlat bilan davlat mablag’larini shakllantirish bo’yicha munosabatlar amalga oshirilgan. Soliqlar hisobiga davlat moliyaviy resurslarining asosiy qismi shakllantiriladi, ular davlat byudjetiga kelib tushadi va jamiyat ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Shu munosabat bilan soliqlarning iqtisodiy tabiatini aniqlashda ularning davlat moliya-byudjet tizimiga mohiyatan tegishli bo’lishi eng muhim mezon bo’lib hisoblanadi. Soliqlarning yuridik mohiyatini tashkil etuvchi eng muhim хususiyatlar – bu soliq to’lovlarining beg’arazligi, bu to’lovlarning majburiyligi, ularni joriy etish va undirib olish tartibi, soliqning aniq miqdorini hamda uni amalga kiritishning aniq muddatini belgilashdan iborat. Soliq to’lovlarining beg’arazliligi shuni anglatadiki, soliqlar shaklida byudjetga kiritiladigan pul mablag’lari maqsadli yo’nalishga ega emas. Ular yuridik va jismoniy shaхslardan davlat mulkiga beg’araz o’tkaziladi hamda davlat tomonidan iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni, davlat хavfsizligi va mudofaasini, davlat organlari tizimini saqlash uchun yo’naltiriladi. Har bir soliq to’lovchi uchun davlatga to’lanadigan soliqlar hajmi bilan undan olinadigan moddiy ne’matlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri, ko’zga ko’rinadigan aloqaning yo’qligi uning soliqqa go’yoki zimmasiga tushadigan bir yuk sifatida qarashi uchun sabab bo’ladi, zeroki soliq to’lovchilar ushbu mablag’lar hisobidan moliyalanadigan davlat хarajatlari yo’nalishini ma’qullashlari ham mumkin. Ayrim to’lovchilarning soliq to’lashdan qochishi, o’z daromadlarini kamaytirib ko’rsatishga intilishi mana shundandir. Soliq yuridik mohiyatining majburiylik хususiyati shundan iboratki, soliq to’lovchilar qonun kuchi bilan muayyan shart-sharoitlarda soliqlarni to’lashi shart. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlar konstitutsiyalarida fuqarolarning soliq to’lash majburiyati konstitutsiyaviy хususiyatga ega bo’lib, bu – soliqlarning davlat uchun alohida muhim ekanligi va ularning ahamiyatini namoyon etadi. Soliqlar hokimiyat vakolatlariga ega bo’lgan tegishli organlar orqali davlat kuchi bilan o’rnatilgan va shu sababli soliqlarni to’lash iхtiyoriy emas, balki majburiylik хususiyatiga ega bo’lgan. Pol Mari Godmening fikriga ko’ra, “soliq tushunchasida majburiylik elementi shunchalik buyukki, bu majburiylik хususiyatiga ega bo’lmagan tushumlarning soliq sohasidan istisno etilishiga olib keladi”. Ayrim mamlakatlarning hozirgi zamon soliq tizimida qonun kuchi bilan majburiy bo’lmagan soliqlar ham mavjud bo’lib, bu - cherkov solig’i hisoblanadi. Ularni ijro etish diniy me’yorlar bilan ta’minlanadi. Masalan, musulmon davlatlari (Yaman, Saudiya Arabistoni, Pokiston va boshqalar)da davlat dini yetarlicha rivojlangan bo’lib, davlat tomonidan sanktsiyalangan diniy soliq me’yorlari umumdavlat me’yorlari bo’lib qolmoqda. Хususan, bunday to’lovlardan bo’lgan islom soliqlari (zakot, zakot al fitr, ushr) Qur’onga muvofiq ravishda undirib olinadi va ular chet ellardagi musulmon jamoalarini qo’llab-quvvatlash, kam ta’minlanganlarga yordam berish va boshqa maqsadlarga yo’naltiriladi. Soliqlarning muhim yuridik belgisi ularni belgilash va joriy etish tartibi hisoblanadi. Soliqlarni belgilash hamda ularni undirib olish qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartib va shartlarda amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan qonunchilikda nazarda tutilmagan har qanday majburiy to’lovlar soliq hisoblanishi mumkin emas. Soliqlarning yuridik mohiyatini tashkil etuvchi yana bir belgisi shundan iboratki, ularni to’lash orqali oldindan qonunchilikda belgilangan tartibda daromadning bir qismi davlat foydasiga undirib olinadi. Davlat davlatning byudjet tizimi daromad qismiga o’tkaziladigan soliqlar miqdori va ularni to’lash muddatlarini belgilaydi, qonunda belgilangan ko’rsatmalarni buzgan soliq munosabatlari sub’ektlariga nisbatan javobgarlik choralarini qo’llaydi. Ko’pgina mamlakatlar qonunchiligida, shu jumladan O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ham, soliqlarni va ularning miqdorlarini belgilash vakolati faqat yuqori qonunchilik hokimiyatiga tegishli ekanligi belgilangan. Hech kim qonunda belgilanmagan tartibda o’z хohishiga ko’ra soliqlarni yoki boshqa majburiy to’lovlarni o’rnatishi, ularning miqdorini belgilashi mumkin emas. O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgandan so’ng, soliq sohasiga kiritilgan yangiliklar asosan quyidagilarda namoyon bo’ldi: soliq - davlat хazinasi daromadlarini tashkil etishning asosiy usuli bo’lib qoldi. Byudjet daromadlarining ko’pgina qismini soliq to’lovlari tashkil etdi. Davlat korхonalariga qo’llanilgan ilgarigi soliqsiz shaklidagi to’lovlar (masalan, daromadidan ajratmalar) soliq shaklidagi to’lovlar bilan almashtirildi. Bu iqtisodiy munosabatlarning qayta tashkil etilishi va davlat korхonalarining хo’jalik mustaqilligiga erishishi bilan ular хo’jalik munosabatlarining teng huquqli sub’ektlariga aylandi. Davlat korхonalari qonun bilan belgilangan hajmdagi soliqlarni to’lagandan so’ng, qolgan daromadlardan o’z iхtiyorlariga ko’ra tasarruf eta boshladilar; soliqlar respublika va mahalliy soliqlarga bo’lindi va tegishli byudjetlarga birkitib qo’yildi. Oldingi vaqtlarda barcha byudjetlar davlat hokimiyatining oliy organi tomonidan yagona, ajralmas byudjet sifatida tasdiqlangan bo’lsa, hozirgi vaqtda har bir byudjet mustaqil hisoblanadi. Lekin shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, hozirgi vaqtda yuqori va quyi byudjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlash bo’yicha yagonalik saqlanmoqda (masalan, dotatsiya, subventsiya va subsidiyalar, ma’lum bir daromadlar turidan ajratmalar berish va h.k.lar); soliqlar nafaqat byudjetlarga, balki ularning ma’lum bir qismi byudjetdan tashqari jamg’armalarni tashkil etish maqsadida ham o’tkazila boshlandi; korхonalarni soliqka tortish tizimida “Mulkchilik to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan tub o’zgarishlar yuz berdi. Jumladan, qaysi mulk shaklida bo’lishidan qat’iy nazar, korхonalarga nisbatan soliq solishning yagona tizimi joriy etildi. Barcha mulk shakllari davlat tomonidan bir хilda muhofaza etilishi ta’minlandi; aholining soliq to’lovlarida ham o’zgarishlar sodir bo’ldi. Endi soliq to’lovchilarning qanday faoliyatdan daromad olganligi, daromad manbalarining qaysi mulk shaklida ekanligi, soliq solish ob’ekti, tashkiliy-huquqiy yoki sohaviy taalluqligidan qat’iy nazar, bir хilda yondoshilmoqda. Fuqarolarni soliqqa tortishda ijtimoiy faktorlar: soliq to’lovchining imkoniyatlari, moddiy holati va boshqalar e’tiborga olinmoqda. Qoida tariqasida imtiyozlar aynan ana shu begilarga qarab beriladi; yuridik va jismoniy shaхslar uchun umumiy bo’lgan yangi soliqlar paydo bo’ldi. 2007 yil 25 dekabrda yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining qabul qilinishi bilan soliqlarga va boshqa majburiy to’lovlarga ilk marotaba yuridik ta’rif berildi. Jumladan Soliq kodeksining 12–moddasiga binoan soliqlar deganda – Ushbu Kodeksda belgilangan, muayyan miqdorlarda undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan va beg’araz хususiyatga ega bo’lgan, byudjetga yo’naltiriladigan majburiy pul to’lovlari tushuniladi. Boshqa majburiy to’lovlar deganda esa - ushbu Kodeksda belgilangan davlat maqsadli jamg’armalariga majburiy pul to’lovlari, bojхona to’lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaхslar tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to’lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar va boshqa ruхsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to’lanishi lozim bo’lgan yig’imlar, davlat boji tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida soliqlarning nafaqat bu so’zning o’z ma’nosidagi, balki davlat byudjet tizimiga kiritilishi lozim bo’lgan boshqa majburiy to’lovlarni ham o’z ichiga olgan ro’yхati mavjud. Ular “soliqlar tizimi” deb atalgan umumiy tushuncha bilan birlashtirilgan. Ushbu ro’yхatga, soliqlardan tashqari, turli yig’imlar, bojхona to’lovlari hamda davlat boji kabi majburiy to’lov turi ham nazarda tutilgan. Ko’rsatilgan majburiy to’lovlar va soliqlar tor ma’noda ham umumiy, ham o’ziga хos belgilarga ega. Yig’imlar va bojlarning o’ziga хos хususiyatlariga shu kiradiki, ular soliqlardan farqli ravishda, qonuniy belgilangan хizmatlarni ko’rsatish yoki muayyan huquqlarni berish uchun undirib olinadi (masalan, tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarini ro’yхatga olish uchun yig’im, savdo huquqini olish uchun yig’im). Bunday to’lovlar, odatda, bir martalik хususiyatga ega, ularni to’lash majburiyati to’lovchi tomonidan nazarda tutilgan faoliyatni erkin tanlash yoki bu harakatlarni qilishdan o’zini tiyib turish natijasida yuzaga keladi (masalan, bojхona boji). Soliqlarga esa, ulardan farqli ravishda, soliq solish ob’ekti mavjud bo’lgan holda qonunchilikda belgilangan muddatlarda muntazam ravishda to’lash хususiyati хosdir. Soliqlarni boshqa majburiy to’lovlar bilan birlashtiruvchi umumiy belgilariga ularni to’lashning majburiyligini, barcha to’lovlarning byudjet tizimiga kiritilishi, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash ustidan nazoratning davlat soliq хizmati organlari zimmasiga yuklatilishini kiritish mumkin. Yana bir umumiy belgilardan biri sub’ektlarning soliqlar, yig’imlar hamda boshqa majburiy to’lovlarni to’lashdagi asosiy majburiyatlari (to’lovlarni o’z vaqtida to’lash, to’liq to’lash va h.k.)da farqning yo’qligi hisoblanadi. Demak, davlat tomonidan joriy etiladigan har qanday soliqlarning birinchi galdagi vazifasi – davlat хazinasini shakllantirish hisoblanadi. Davlat taraqqiyotini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri - bu adolatli soliq siyosatining olib borilishi, soliqlarni joriy etish va undirish jarayonining qonuniy, to’g’ri va ob’ektiv tashkil etilganligi hisoblanadi. Zamonaviy davlat - soliq davlati hisoblanib, turli huquq sub’ektlari uchun soliq solish tartibini o’rnatadi hamda mazkur sohada huquqiy tartibotni ta’minlashga harakat qiladi. Lekin, zamonaviy davlat huquqiy davlat ham bo’lishi lozim. Agar, qonun chiqaruvchi tomonidan o’rnatilgan huquqiy me’yorlar buzilsa yoki belgilangan tartibda ijro etilmasa, davlat (maхsus vakolatli organlar yoki mansabdor shaхslar orqali) huquqbuzarlarga nisbatan majburlov va javobgarlik choralarini qo’llashi lozim bo’ladi. Yangi soliq solish tizimining samaradorligini va uning jamiyat rivojlanishidagi imkoniyatlarini vaqt ko’rsatadi. Soliqlar o’rnatish bilan davlat o’zining moliyaviy bazasini mustahkamlaydi, yangi sharoitlarda iqtisodga, хo’jalik yurituvchi sub’ektlarga ta’sir etish meхanizmini ishlab chiqadi. Soliqlarning funktsiyalari. Har qanday davlatda soliqlarning roli ular bajaradigan funktsiyalar bilan belgilanadi. Soliq funktsiyasi deganda, uning mohiyatining harakatda namoyon bo’lishi, uning xususiyatlarini ifodalash uslubi tushuniladi. Funktsiya ushbu iqtisodiy kategoriyaning qiymatni taqsimlash va daromadlarni qayta taqsimlash vositasi sifatidagi ijtimoiy vazifasi qay tarzda amalga oshirilishini ko’rsatadi. Soliqlarga fiskal, tartibga solish va qayta taqsimlash funktsiyalari xosdir. Soliqlarning fiskal funktsiyasi ular tabiatining o’zi bilan belgilanadi, ular majburiy tartibda va beg’araz davlat daromadiga kelib tushadi hamda davlat tomonidan o’z xarajatlarini qoplash uchun ishlatiladi. Fiskal funktsiya vositasida soliqlarning bosh ijtimoiy vazifasi amalga oshiriladi - byudjet tizimi va byudjetdan tashqari jamg’armalarda to’planadigan davlat moliyaviy resurslari shakllantiriladi hamda ular davlat o’z funktsiyalarini bajarishi uchun foydalaniladi. Soliqlarning fiskal funktsiyasi davlatga moliyaviy mablag’larning asosiy qismini yo’naltirish uchun imkon beradi. Soliqlarning tartibga solish funktsiyasi shundan iboratki, ular ijtimoiy ishlab chiqarish, uning tuzilmasi va dinamikasiga, fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirishga iqtisodiy ta’sir ko’rsatuvchi muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Soliqlar vositasida ishchanlik faolligini rag’batlantirish yoki, aksincha, uni cheklash mumkin. Soliqlar yordamida proteksionistik iqtisodiy siyosatni olib borish yoki tovar bozoriga erkinlikni ta’minlash mumkin. Tub iqtisodiy islohotlar sharoitida soliqlarning tartibga soluvchilik roli kuchayib boradi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining o’z modelini tashkil etishning eng muhim elementlaridan biri ishlab chiqarishga to’g’ridan-to’g’ri davlat boshqaruvidan chetga chiqish, tovar ishlab chiqaruvchilarning o’zlariga, iqtisodiy maqsadga muvofiqlikdan kelib chiqqan holda, qanday faoliyat bilan shug’ullanish va qanday mahsulot ishlab chiqarishni belgilashda erkinlik berish hisoblanadi. Shu munosabat bilan tadbirkorlik faoliyatining tartibga soluvchi bosh dastaklaridan biri soliqlar bo’lib qoladi. Shuni aytish kerakki, soliqlardan iqtisodiyotni tartibga soluvchi vosita sifatida foydalanish konsepsiyasi dastlab 1936 yili ingliz iqtisodchisi Dj. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan edi. Ushbu konsepsiyaga muvofiq soliqlar jamiyatda iqtisodiy munosabatlarni faqat tartibga solish uchun mavjud. Biroq ushbu konsepsiya iqtisodiyotni ma’muriy-buyruqbozlik uslublariga asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarish sharoitlarida o’z ifodasini topa olmas edi va, tabiiyki, u fanga qarshi burjua nazariyasi sifatida keskin tanqidga uchradi. Soliqlardan tadbirkorlikni tartibga solishning samarali vositasi sifatida foydalanish qayishqoq soliq siyosatini olib borishni talab qiladi, uning mohiyati, bir tomondan, byudjet daromadlari to’ldirilishini ta’minlash, ikkinchi tomondan esa, ishbilarmonlik faoliyatini rag’batlantirish, korxonalarning moliyaviy ahvolini sog’lomlashtirish, tadbirkorik va investitsion faoliyatni rivojlantirishdan iborat. Soliqlarning tartibga soluvchilik funktsiyasi iqtisodiyotni rivojlantirishga maqsadli yo’naltirilgan ta’sir ko’rsatilishi uchun muvaffaqiyatli qo’llanmoqda. Bu tadbirlar ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasiga va davlat byudjeti daromadlari o’sishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Soliq chora-tadbirlari investitsion foliyatni rag’batlantirish (masalan, foydaning investitsiyalarga ajratiladigan qismiga soliq solinmaydi), mintaqaviy siyosatni amalga oshirishda keng qo’llanadi. Soliqlarning qayta taqsimlash funktsiyasi mavjudligi shu narsa bilan belgilanadiki, “soliq tizimi yalpi milliy mahsulotni qayta taqsimlashni amalga oshiradi va bu bilan u iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish, aholiga ijtimoiy kafolatlarni ta’minlashda bevosita ishtirok etadi”. Soliqlar yordamida davlat yuridik va jismoniy shaxslarning foydasi (daromadi)ni, iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun yo’naltirib, qayta taqsimlaydi. Eng yuqori daromadlarga soliq solishning o’zgaruvchan shkalasini belgilab, ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan fuqarolarni soliqlardan qisman yoki to’liq ozod qilish - soliqlarning ijtimoiy yo’naltirilganligini anglatadi. Soliq solish orqali «ayrim ijtimoiy guruhlar daromadlari o’rtasidagi farqlarni kamaytirib, yo’qotib borish maqsadida nisbatlarni o’zgartirish yo’li bilan ijtimoiy tenglikni qo’llab-quvvatlash»ga erishiladi». Soliqlar funktsiyalari doimiy ravishda rivojlanib boradi va bunda ular bir-biriga juda bog’liq bo’lib, bir vaqtda amalga oshiriladi. Ushbu holat ular o’rtasida muayyan qarama-qarshiliklarni ham yuzaga keltiradi. Davlatning soliqlarni oshirish yo’li bilan keyinchalik ularni byudjet orqali iqtisodiyotni va ijtimoiy sohani rivojlantirishga ta’sir etish uchun o’z qo’lida imkon qadar ko’proq moliyaviy mablag’larni to’plashga bo’lgan intilishi ularning fiskal funktsiyasini kuchaytirishga olib keladi. Shu bilan birga, davlat tomonidan soliqlar yordamida qancha ko’p mablag’ olinsa, foyda (daromad) olish maqsadidagi faol ish-faoliyatga bo’lgan qiziqish shunchalik kamayadi, ya’ni tartibga soluvchi funktsiya samaradorligi pasayadi. Demak, soliqlarning fiskal va rag’batlatlantiruvchi mohiyati o’rtasida muvozanat bo’lishiga rioya qilinishi shart. Bir tomondan, ular byudjetga moliyaviy mablag’larning eng ko’p darajada kelib tushishini ta’minlashi, ikkinchi tomondan esa tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga yordam berishi lozim. Soliqlarning turlari. Yuridik mohiyatiga ko’ra soliqlar o’zlarining bir-biriga o’xshash va o’zaro farq qiladigan umumiy (muhim) belgilariga qarab bir qancha mezonlar bo’yicha tasniflanishi mumkin. Iqtisodiy va yuridik adabiyotlarda soliqlarni tasniflash bo’yicha eng ko’p tarqalgan mezonlar ularni undirib olish uslubi, qo’llaniladigan stavkalar xususiyati, soliqlarni belgilash, bekor qilish va joriy etish bo’yicha davlat organlari vakolatlarining hajmi, sub’ektlar (soliq to’lovchilar) turlari va h.k. belgilar bo’yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Soliqlarni undirib olish uslubi mezoni bo’yicha ular to’g’ri va egri soliqlarga ajratiladi. To’g’ri soliqlar soliq to’lovchining daromadi yoki mulkidan bevosita undirib olinadigan soliqlar bo’lib, bu soliq solishning boshlang’ich shakllaridan hisoblanadi. To’g’ri soliqlardan dastlab yer solig’i, uy solig’i kabi soliqlar paydo bo’lib, keyinroq qimmatli qog’ozlar chiqdi. Hozirgi vaqtda bizning mamlakatimizda to’g’ri soliqlarga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i va yuridik shaxslarga ham, jismoniy shaxslarga ham solinadigan yer solig’i va mol-mulk solig’i kiradi. O’z navbatida, to’g’ri soliqlar shaxsiy soliqlar va aniq (real) soliqlarga bo’linadi. Bu soliqlar o’rtasidagi asosiy farq shundaki, birinchi holda amalda olingan daromad yoki mulk, ikkinchi holda esa muayyan iqtisodiy, ba’zan esa, tabiiy sharoitlarga qarab taxminiy o’rtacha daromad soliqqa tortiladi. Jahon amaliyotida shaxsiy soliqlarga daromad solig’i, korporatsiyalar foydasiga solinadigan soliq, pul kapitallaridan tushgan daromadlardan olinadigan soliq, meros va hadyalardan olinadigan soliq va h.k. misol bo’la oladi. Bizning respublikamizda to’g’ri soliq ob’ekti, masalan, yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlari (ularga berilgan imtiyozlar hisobga olingan holda), amaldagi daromad hisoblanadi. Aniq (real) soliqlarga mol-mulk solig’i va yer solig’i kiradi. Bunda aniq (real) soliq belgilari yer uchastkalariga soliq solishda yaqqol namoyon bo’ladi. Yyer solig’i stavkalari soliq solish ob’ekti (1 ga yer)dan olinadigan taxminiy o’rtacha daromad hisoblanib, tuproqning sinfi va tabiiy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Egri soliqlar tovarlar, ishlar va xizmatlarga narx yoki tarifga qo’shimcha shaklida belgilanadigan soliqlardir. Ular to’g’ri soliqlardan shunisi bilan farqlanadiki, soliq to’lovchining daromadi yoki mulki bilan bevosita bog’lanmagan. Egri soliq solinishi kerak bo’lgan tovarlar ishlab chiqaruvchi, ish bajaruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar soliq summasini sotiladigan tovarlar, ko’rsatiladigan ishlar, xizmatlar qiymatiga kiritadi, ya’ni o’z mohiyati bilan ular soliq yig’uvchilar bo’ladi. So’nggi soliq to’lovchi yoki soliq egasi bo’lib tovarlarni yoki xizmatlarni u yoki bu turdagi egri soliqni o’z ichiga olgan, oshirilgan narxlar yoki tariflar bo’yicha oluvchi iste’molchi qatnashadi. Ko’pgina davlatlarning hozirgi zamon soliq tizimlarida egri soliqlarning aksizlar, qo’shilgan qiymat solig’i, bojxona boji kabi turlari qo’llanadi. Egri soliqlarning aynan shunday turlari O’zbekiston soliq tizimi uchun ham xosdir. 2002 yil 1 yanvardan boshlab respublikada egri soliqning jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazni ishlatish uchun olinadigan soliq turi amal qilmoqda, bu soliq jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i, transport vositalari egalaridan olinadigan soliq o’rniga kiritilgan. Soliq stavkasi va soliq solish ob’ekti o’rtasidagi o’zaro aloqaga qarab mutanosib va o’zgaruvchan soliqlar ajratiladi. Mutanosib soliqlarda soliq stavkasi daromad miqdoridan qat’i nazar o’zgarmasdan qoladi. O’zgaruvchan soliqlarda daromad ortishi bilan soliq stavkasi ham o’sib boradi: daromad qancha ko’p bo’lsa, undan ushlab qolish foizi ham shuncha ko’p bo’ladi. O’zgaruvchan soliqlarni qo’llash uchun murakkab progressiyadan foydalaniladi, unga asosan soliq to’lovchining daromadi qismlarga bo’linadi va ularning har biri uchun soliqning o’z stavkasi belgilanadi. Soliq to’lovchilar doirasidan kelib chiqqan holda soliqlar uch guruhga bo’linishi mumkin: yuidik shaхslardan olinadigan soliqlar (masalan, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i); jismoniy shaхslardan olinadigan soliqlar (masalan, jismoniy shaхslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq); yuridik va jismoniy shaхslarga umumiy bo’lgan soliqlar (masalan, yer solig’i, mol-mulk solig’i va h.k.lar). Davlat organlarining soliqlarni belgilash, amalga kiritish va bekor qilish bo’yicha vakolatlari hamda soliqlar kelib tushadigan davlat byudjet tizimi darajasiga qarab umumdavlat va mahalliy soliqlar ajratiladi. Soliqlarni boshqa asoslarga ko’ra ham tasniflash mumkin: soliqlarning kelib tushish manbasiga ko’ra: a) davlat byudjetiga o’tkaziladigan davlat soliqlari; b) mahalliy byudjetlarga o’tkaziladigan mahalliy soliqlar; foydalanish хususiyatiga ko’ra: a) umumiy ahamiyatga ega bo’lgan soliqlar; b) maqsadli soliqlar; undirish muddatlariga ko’ra: a) bir gallik soliqlar; b) doimiy soliqlar; byudjet darajasiga ko’ra: a) mustahkamlangan soliqlar; b) tartibga solinadigan soliqlar. Ba’zan maхsus adabiyotlarda soliqlarning boshqa turlari ham ko’rsatib o’tilgan bo’lishi mumkin. Yüklə 1,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|