1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Referent va a’zolik guruhlar. Kichik guruhlarning o‘rganishning jihatlaridan biri bo‘lib, “Referent guruh” deb atadigan guruhlarni tahlil hisoblanadii. “Referent guruh” termini amerikalik sotsial-psixolog Mustafo Sherif tomonidan kiritilgan. “Referent guruh” termini (inglizcha so‘z, “mansub bo‘lish” degan ma’noni anglatadi) individ ongli ravishda; kiradigan sotsial guruhlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, kasbiy) nisbatan ishlatiladi.
Kvaziguruhlar- bu tasodifiy, stixiyali paydo bo‘ladigan va qisqa vaqt mavjud bo‘ladigan guruhlar. Bularga olamon, xaloyiq (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin.Olomon ham o‘z navbatida quyidagi turlarga bo‘linadi: favqulodda olomon, shartli olomon, ekspressiv olomon.
Inguruhlar- bu guruh yoki sotsial kategoriya bo‘lib, bunday guruhda individ guruhga a’zoligini xis etadi.Bunday guruhlar uyushgan guruhlar bo‘lib, individ guruhda “biz” tushunchasini xis etadi.
Autguruhlar- bu guruh yoki sotsial kategoriya bo‘lib, bunday guruhda individ guruhga a’zoligini xis etmaydi.Bunday guruhlar uyushmagan guruhlar bo‘lib, individ guruhda “biz ” tushunchasini xis etmaydi, o‘zini bu guruhga begonaday ko‘radi.
Sotsial institutlar.
Sotsiologiyada jamiyat hayotini o‘rganishda ijtimoiy tashkilotlar, institutlar kabi tushunchalardan ham foydalaniladi.
Sotsial institut /lotincha – institutum, ruscha lug‘aviy ma’nosi - ustanovleniya/ o‘zbekcha ma’nolarda, birinchidan nizom, qoidalar yoki ularning to‘plamini, ikkinchidan, mahkama, muassasalarni bildiradi. Sotsial institut tushunchasi sotsiologiyaga huquqshunoslik fanidan kirib kelgan. Yurisprudensiyada sotsial institutlar deyilganda,- ijtimoiy-huquqiy munosabatlarni idora qiladigan huquqiy normalar /merosxo‘rlik, mulkka egalik, oila va nikoh institutlari/ tushuniladi.
Sotsial institutlarni konkret tashkilot va guruhlardan farqlash lozim. Yuzaki ko‘rinishda, sotsial institut muayyan vazifani bajaruvchi odamlar, muassasalar, idoralar majmui sifatida gavdalanadi. Mazmuniga ko‘ra esa, sotsial institut shaxslarning konkret vaziyatlarda amal qiladigan maqsadga muvofiq, rasmiy va norasmiy, barqaror, standartlashgan tamoyil, normalar, o‘rnashmalarini bildiradi.
Sotsial institut, qisqacha ta’rifda, odamlar sotsial tashkillashgan va regulyasiya qilinadigan faoliyatlarini anglatadi. Sotsial strukturaga kiruvchi har bir sotsial institut muayyan ijtimoiy ahamiyatdagi vazifalarni ado etish uchun tashkil topadi, har bir sotsial institut faoliyat maqsadi, unga erishishni ta’minlovchi konkret funksiyalar, ushbu institutga xos bo‘lgan sotsial pozitsiya va rollar, shuningdek, maqsadga muvofiq, kerakli xatti-harakatlarni rag‘batlantiruvchi deviant /og‘ma/ xatti-harakatlarga qarshi qaratilgan taziyiqlar /sanktsiyalar/ tizimi tavsiflanadi.
Jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, huquqiy va halqaro sohalariga xos bo‘lgan sotsial institutlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Siyosiy institutlar muayyan hokimiyat mavjudligini, iqtisodiy institutlar esa moddiy ne’matlarning ishlab chiqarilishining taqsimlanishini ta’minlaydi. Jamiyatning muhim institutlaridan biri – oila hisoblanadi. Uning faoliyati /ota-onalar, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi tarbiya usullari/ huquqiy va ijtimoiy normalar bilan belgilanadi. Bundan tashqari jamiyatda bir qator ijtimoiy-madaniy institutlar /maorif, sog‘liqni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, fan, din institutlari/ amal qiladi.
Sotsial institutlar sotsial muhit bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Bu o‘zaro ta’sir normal tarzda, shuningdek, normaning buzilishi sharoitida ham bo‘lishi mumkin. Har qanday real jamiyatda normativ tartibotga bo‘ysunmaydigan anomik hodisalar bo‘lish tabiiydir.
Amal qilish doirasi va vazifalariga qarab sotsial institutlarning quyidagi ko‘rinishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: