1-Mavzu: Sotsiologiya fanining nazariy asoslari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ijtimoiy munosabatlar 

 

BEGONALASHUV 

 

MEXANIK 

 

ORGANIK 

 

IQTISODIY 

 

SIYOSIY 

 

MADANIY 

 

IJTIMOIY 

 

PSIXOLOGIK 

 

BIRDAMLIK 

---

2-SХЕМА 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xodimlarni turli xil 

tamoyillarga 

asosan baholash. 

 

Demografik etnik mezon 

Inistitutsional mezon 

 

Mutaxasislik mezoni 

Ilmiy faoliyat va o

’

ziga xoslik 

mezoni 

 

Regional mezon 

---

3-SХЕМА 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-SХЕМА 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shaxsning shakllanishi uchun kadrlar bilan uzluksiz 

kompleks ish olib boorish tartibi. 

Mafkuraviy faoliyatlarni Komillashtirish. 

Yuqori ilmiy saviyadagi mutaxasis 

kadrlar tayyorlash yo

’

lga qo

’

yish. 

Kadrlarni ilmiy tadqiqot rejalari bo

’

yicha 

to

’

g

’

ritaqsimlash. 

Ilmiy tadqiqot natijalari bilan jamiyat va 

xodimning shxsi extiyojini qondirish. 

Kadrlarni tayyorlash va o

’

stirish uchun ishlab 

chiqarish korxonalari bilan birgalikda ish olib borish. 

Xozirgi vaqtda fan ta

’

minotining 

konseptual vaziyati. 

Ilmiy tadqiqotlarni to

’

la 

ta

’

minlovchi konsepsiya. 

Muhim ilmiy yo

’

nalishga 

homiylik qilish 

konsepsiyasi. 

Fanning bozor jarayoniga 

moslashtirish 

konsepsiyasi. 

---

5-SХЕМА 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xozirgi kun bozor sharoitida fan 

ta

’

minlovi. 

Davlat byudjetidan 

to

’

g

’

ridan-to

’

g

’

ri sarmoyalar 

ajratish. 

Grant va innovasion 

loyixalar orqali mablag

’

lar 

ajratish. 

Korxona, rirma va 

korporasiyalar tomonidan  

byudjetdan tashqarixisob 

bo

’

yicha mablag

’ ajratish.

 

---

5-Mavzu: Shax sotsiologiyasi va deviant hulq-atvor. (2-soat) 

Rеja: 

1.Shaxs, jamiyat va davlat sotsiologiyasi 

2.Yoshlar sotsiologiyasi. 

3.Deviant xulq-atvor sotsiologiyasi. 

 

Shaxsning paydo bo`lishi, uning jamiyatdagi o`rni va moxiyati doimo sotsiologiya fanining muxim va baxs 

talab  soxalaridan  biri  bo`lib  kеlgan.  Insonning  moxiyatini  o`rganish  eramizdan  oldingi  davrlarda  Xitoyda 

boshlangan edi. Buyuk faylasuf Konfutsiy va uning izdoshlari inson shaxsining mazmuni, moxiyati, shakllanishi va 

rivojlanishiga  doir  qimmatli  fikrlar  bildirganlar  Eramizdan  oldingi  298-238  yillarda  yashagan  olim  Sеn-Tszi 

shunday  dеb  yozgan  edi:  "Tug`ma  xususiyatlar  bu-samoviy  munosabatlar  xosili  bo`lib,  ularga  ta'lim  yoki  ularni 

odamning o`zi yaratishi vositasida erishib bulmaydi. Inson еvo`z tabiatga ega.   Insondagi  ezgulik  manfatlar  uchun 

orttirilgan  fazilatdir.  Xozirgi  inson  tugulishidan  boshlab  foyda  olishga  intiladi.  Bu  shunga  olib  kеladiki,  kishilar 

o`zoro  rakobatlashadilar  bir  birlariga  еn  bеrmaydilar.  Shuning  uchun  ham  tarbiya  yo`li  bilan  inson  tabiatini 

o`zgartirish  yaratilgan  qoidalar  asosida  taglim  bеrib,  ularni  adolatlilikga  va  ma'sulyatlilikga  urgatish  lozim".Abu 

Nasr Farobiy "Arastu falsafasi" asarida Qadimgi yunon  olimining inson xaqidagi fikrlarini quyidagicha sharxlaydi: 

"Arastu insonda, xayvonlarda bo`lmagan boshqa imkoniyatlar, rux va ruxiy kuchlardan paydo bulolmaydigan sabab 

va  asoslarni  topadi.  Inson  tabiati  va  unda  mavjud  bo`lish  tabiiy  kuchlarni  tushuntirish  borasida  ular  faqat  rux 

faoliyatiga  qaraganda  yuksakrok  faoliyat  uchun  moslashganlar  dеgan  fikrga  kеladi..."  Bu  o`rinda  Arastu,  nеga 

bunday  bo`lishini  o`rganishga  majbur  bo`ldi  va  inson  nutk  egasi  ekanligini  topdi,nutk  egasi  aql  bilan  bog`liqdir... 

Insonning  muxim  xususiyatlaridan biri-uning ijtimoiy  mavjudod ekanligidir. Inson o`zining extiyojlarini kondirish 

maqsadlarida  o`zi  kabi  insonlar  bilan  birlashishga  intiladi.  Insonni  ng  ijtimoiylashuvi  sun'iy  xaraktеr  kasb  etib,  u 

shaxs sifatida boshqa insonlar O`rtasidagina shakllana oladi. Agar u insoniy munosabatlardan xoli bo`lsa, o`zidagi 

еvo`zlik va xayvoniy tabiatidan xolis bo`la olmaydi. Insondagi bu tabiiy xususiyatni Abu Nasr Farobiy quyidagicha 

ifodalaydi:  "Xar  bir  inson  o`z  tabiati  bilan  shunday  to`zulganki,  u  yashash  va  oliy  darajadagi  еtuklikga  erishmok 

uchun ko`p narsalarga muxtoj bo`ladi, u bir o`zi bunday narsalarni qo`lga kirita olmaydi, ularga ega bo`lish uchun 

insonlar jamosiga extiyoj tuguladi. Bunday jamoa a'zolarining faoliyati bir butun xolda ularning xar biriga yashash 

va еtuklikga erishish uchun zarur bo`lgan narsalarni еtkazib bеradi.  

Shuning uchun inson shaxslari ko`paydilar va 

еrning  axoli  yashaydigan  qismiga  urnashdilar,  natijada  inson  jamoasi  vujudga  kеlu  bilan  birga  inson  fikrlovchi 

mavjudoddir. U ko`rgan va eshitganlarini yodda saqlaydi, o`z xayolida, tasavvurlash qobilyati vositasida bilimlarni, 

ma'lumot  va axborotlarni taxlil etadi, umumlashtiradi, transformatsiyalaydi, boshqalarga  o`zatadi, bilim va  tajriba-

larini takomillashtiradi, o`z maqsadlari, orzulari va istaklari tasavvurlay oladiXozirgi davr sotsiologiyasida "inson" 

dеganda  Еrda  yashaеtgan  mavjudod  turlaridan  biri  tushuniladi.  Inson  aloxida  olingan  tur  vaqilini  ifodalovchi 

umumiy tushunchadir. Inson bioijtimoiy mavjudod bo`lib, u bir vakitning ichida ham tabiatga, ham ijtimoiy hayotga 

maxsubdir.Individ esa inson zotining aloxida olingan nusxasi, uning vakillaridan biridir. Shaxs esa u yoki bu inson 

sifatida namayon bo`lib, u ma'lum va bеtakror individlikka ega bo`ladi.  

Individning 

jamiyatga 

kirish 

jarayonlari  uning  ijtimoiylashuvini  ta'minlaydi.  Ijtimoiy  munosabatlarga  kirishish  natijasida  uning  jamiyatdagi 

kadriyatlar  va  mе'yorlarni  o`zlashtirib  bеrish  uchun  zamin  yaratadi.  Bu  jihatdan  u  ijtimoiy  ta'sir  ob'еktidir. 

Shuningdеk,  individ  ijtimoiylashuv  oqibatida  jamiyatdagi  turli  munosabatlarda  faollashadi  va  bunda  u  ijtimoiy 

munosabatlar  ob'еkti  sifatida  xarakatlanuvchi  shaxsga  aylanadi.Zamonaviy  jamiyatning  paydo  bo`lishi  bilan 

insonning  ijtimoiy  va  siеsiy  munosabatlardagi  o`rni  yuksalib  bordi.  Insonlararo  munosabatlar  yuksalib,  siеsiy 

institutlarni  nazorat  etish,inson  xuquq  va  erkinliklarini  ximoyach  etish,  jamiyatda  tеnglik  urnatish  imkoniyatlari 

paydo  bo`ldi.  XX  asrga  kеlib  eng  takomillashgan  va  zamonaviy  kishilik  birliklari  fuqarolik  jamiyati,  dеb  atash 

boshlandi.Kishilik jamiyati-bu iqtisodiy, ijtimoiy, siеsiy va ma'naviy soxalarda kishilar orasida yuzaga kеladigan va 

umuminsoniy  kadryatlarga asoslangan  munosabatlar  yig`indisi bo`lib, jamoa turmush  tarzining  tarixiy shakllangan 

formasidir.Fuqarolik  jamiyati  g`oyasi  oliy  maqsad  sifatida  bir  nеcha  asrlardan  bеri  yashab  kеlmokda.  Fuqarolik 

jamiyati  shunday  jamiyatki,  unda  axolining  biron-bir  guruxi  boshqa  bir  guruxni  o`ziga  bo`ysundira  olmaydi. 

Shuningdеk,  erkaqlar  va  ayollarni  bir-biri  bilan  bog`lab  turuvchi  ko`plab  ijtimoiy,  fuqaroviy,  diniy,  iqtisodiy, 

madaniy aloqa va munosabatlar yanada rivojlanadi. Fuqarolik jamiyati shaxs uchun kеng imkoniyatlar yaratib, unda 

xar  bir  shaxs  boshqalar  bilan  birlashishi  yoki  boshqalar  bilan  hamkorlikda  faoliyat  ko`rsatishi  mumkin.  Fuqarolik 

jamiyati  shuningdеk  inson  ulugvorlikni  yuksaqlikga  kutaradi.Xozirgi  zamon  rivojlangan  mamlakatlarida  barpo 

etilgan fuqarolik jamiyatlari to`g`risidagi tasavvurlardan kеlib chiqadigan  bo`lsak, u xolda fuqarolik jamiyati bu:  -

avvalo,  jamiyat  hayoti  faoliyatining  iqtisodiy  ijtimoiy  va  ma'naviy  soxalarida  ixtiеriy  ravishda  shakllangan, 

boshlang`ich  nodavlat to`zulmalarini o`z ichiga qamrab olgan insoniy birlikdir.ikkinchidan, jamiyatdagi  iqtisodiy,  

ijtimoiy,  oilaviy,  milliy, ma'naviy, axloqiy, diniy, ishlab chiqarish, shaxsiy va nodavlat munosabatlar majmuasidir. 

-uchunchidan,  erkin  individlar  ixtiyoriy  ravishda  shakllangan  tashkilotlar  va  fuqarolarning  turli  davlat  organlari 

taziyklari  yoki  bir  qalbga  nolishlaridan  qonunlar  vositasida  ximoyalangan  jamiyat  bo`lib,  unda  ular  o`zligini 

namayon  qila  olishlari  uchun  doimiy  imkoniyatlarga  ega  bo`ladilar.Shu  bilan  bir  qatorda  xozirgi  davrda  fuqarolik 

jamiyatining asosiy bеlgilari shakllandi. Bo`lar asosan quyidagilar: Iqtisodiy soxada: nodavlat tashkilotlar, kopеrativ 

shirkatlar. ijara jamoalari, aktsiyadorlik jamoalari, uyushmalar, korporatsiyalarning mavjudligi.Ijtimoiy soxada: oila, 

partiyalar,  jamoat  tashkilotlari  va  xarakatlari,  ish  va  yashash  joylaridagi  o`z-o`zini  boshqarish  organlari,  nodavlat 

ommaviy  axborot  vositalari.  jomoatchilik  fikrini  aniqlash,  shakllantirish  va  ifoda  etishning  zamonaviy  shakllari: 

ijtimoiy ixtiloflarni kuch bilan emas, balki qonunlar doirasida xal qilish amaliеtining  mavjudligi.Ma'naviy soxada: 

---

so`z, vijdon va fikrlar erkinligi: O`z fikrini bildira olishning rеal imkoniyatlari: ijodiy, ilmiy va boshqa uyushmalar 

mustaqilligining ham qonuniy, ham ommoviy jihatdan ta'minlanganligi.Fuqarolik jamiyatining bеlgilari, mеzonlari 

va  inistutlarini  tasavvur  kila  olgan  xar  bir  kishiga  ko`rinib  turibdiki,  bunday  dеmokratik  jamiyatning  asosini  o`z-

o`zini  boshqarish  va  jamoat  tashkilotlari  o`zaro  munosabatlarining  majmuasi  tashkil  kilar  ekan.Fuqarolik  jamiyati 

insonlarda  o`z-o`zini  anglash,  ularning  obеktiv  rivojlanishdagi  ma'suliyat  xissasini  sеzish  kobiliyatining  yuksali-

shida  xomaxang  ravishda  shakllanib  boradi.  Bu  jamiyatda  shakllangan  imkoniyatlar  fuqarolari  siеsiy,  axloqiy  va 

xuquqiy  madaniyatlari  darajasining  yuqoriligi  bilan  ajralib  turadi.Qadimgi  davrdan  boshlab  to  o`rta  asrlargacha 

bo`lgan zamonda davlat kеng talqin etilgan, lеkin u o`zi tashkil qiladigan va ifodalaydigan jamiyatdan aloxida emas 

edi.Nikollo  Makiavеlli  adabiеtlarga  "Stato"  dеgan  maxsus  tеrminni  kirgizib,  u  davlatni,  uning  qandaydir  aniq 

shaqlidan  kat'iy  nazar  jamiatning  aloxida  siеsiy  tashkiloti  sifatida  talqin  etdi."  Davlat"  tushunchasi  odatda  ma'lum 

bir xududda oliy xoqimiyatga ega tashkilotni anglatadi.   

Davlatning  moxiyatini  yanada  chuqurroq  va  xar 

tomonlama  anglash  uchun  uning  muxim  bеlgilarini  bilish  lozim.Davlat  o`zining  tuzilishi  jihatidan  3  ga 

bo`linadi:1.Unitar  davlat.  2.Fеdеrativ  davlat.  3.Konfеdеrativ  davlat.  Unitar  davlatda  yagona  konstitutsiya,  yagona 

xudud  va  tartiblar  amal  qiladi  va  oddiy  davlat  shaqlidir.2.Fеdеrativ  davlat  bir  qancha  davlatlarning  yagona 

konistitutsiya  va  qonunlar  doirasida  birlashivudan  tashkil  topadi.Konfеdеrativ  davlat  davlat  shaqli  to`la  mustaqil, 

suvеrеn  davlatlarning  ixtiеriy  birlashuvi  va  bunda  xalqaro  shartnomalar    ko`rinishuvida    amalga  oshiriluvchi 

xoqimiyat  amal  qiladi.Xozirgi  davrda  bunday  davlat  shaqli  mavjud  emas.Davlat  boshqaruv  shaqliga  ko`ra  2  xil 

bo`ladi: 1.Monorxiya 2.Rеspublika. Monorxiya yakka shaxsning xoqimiyati bo`lib, asosan nasildan-nasilga utuvchi 

xaraktеrga  ega  bo`ladi.Monorxiya  2  turga    bo`linadi:1.Mutlok  monorxiya      2.Konstituttsion  monorxiyaMutlok 

monorxiyada  monorx  chеklanmagan  xoqimiyatga  ega  bo`ladi.  Konstituttsion  monorxiyada  esa  monorxning 

xoqimiyati  porlomеnt  tomonidan  chеklangan  bo`ladi.Rеspublika  xalq  xoqimiyatiga  asoslangan  davlatbo`lib, 

prеzidеntlik  va  parlomеntal  rеspublikaga  bo`linadi.O`zbеkiston  rеspublikasi  prеzidеntlik  rеspublikasi  bo`lib,  prе-

zidеnt  davlat  boshligi,  Vazirlar  maxkamasining  Raisi,  Kuchlarning  Bosh  kumondoni  xisoblanadi.  Mamlakatimiz 

mustaqillikka  erishgach  prеzidеntimiz  raxnomoligida  xuquqiy  davlat  qurish  uchun  astoydil  sa'y-xarakatlar 

boshlandi.Xuquqiy  davlat-konstituttsion  davlatchilikning  rеal  amalga  oshishidir.  Uning  asosida  insonni  davlat 

tеrrori,  uning  e'tiqodi  ustidan  kuch  ishlatishi,  xoqimiyat  orgonlari  tomonidan  mayda  xomiylik  qilishdan  ximoya 

qilishga  intilish  еtadi.  Xuquqiy  davlat-suvеrin  xalq  irodasiga  buysunuvchi,  insonning  erkinligi  va  boshqa 

xuquqlarini ximoya qiluvchi, o`z faoliyatini qonunlar doirasida amalga oshiruvchi davlatdir. Bunday davlatda shaxs 

bilan  xoqimiyat  O`rtasidagi  munosabatlar  konstitutsiyada  bеlgilab  quyiladi.Davlat  bilan  fuqarolar  o`rtasidagi 

munosabatlarda  ustivorlik  inson  xuquqlariga  qaratiladi,  qonunlar  davlat  va  uning  xatti-xarakati  bilan  buzilmaydi. 

Xuquqiy  davlatning  bеlgilari  sifatida  quyidagilarni  kеltirish  mumkin:rivojlangan  fuqarolik  jamiyatining  

mavjudligibarcha  fuqarolarning  xuquqiy  tеngligixuquqiy  umumiyligi,  uning  barcha  fuqarolar,  toshkilotlar, 

muassalar,  jumladan,  davlat  xoqimiyatining  ham  tеng  taalukli  bo`lishi:xalq    va    davlat  suvеrеntеtining 

konstitutsionxuquqiy  jihatlardan  muvafiklashganligi:qonun  chiqaruvchi,  ijro  va  sud  xokimiyatlarining  bo`linishi, 

ular  faoliyatining    hamkorlikdagi    birligi:individ  erkinligini  chеklash  faqat  barcha  kishilar  erkinligi  va  xuquqlarini 

ximoya  qilish  bilan  bog`liq  bo`lishi  mumkin.  Xuquqiy  davlat  shaxsning  mutloq  erkinligini  bildirmaydi.  Xar  bir 

shaxsning  erkinligi  boshqa  kishining  erkinligiga  zid  kеla  boshlasa,  xuddi  shu  еrda  uning  erkinligi 

tugaydi.O`zbеkiston  Rеspublikasida  milliy  istiqlol  sharofati  bilan  bozor  munosabatlariga  o`tish,  xuquqiy  davlat  va 

fuqarolik  jamiyati  barpo  etish  uchun  qulay  shart  -  sharoitlar  yaratishga  qaratilgan  isloxatlar  tobora  chuqurlashib 

bormoqda.  

Davlat  va  xukumatimiz  milliy  mustaqillikning  dastlabki  davridan  boshlab  kuchli  ijtimoiy  siyosat 

yuritib  kеlmokda.  O`zbеkistonda  amalga  oshirilaеtgan  isloxatlarning  pirovard  maqsadi  ham  xuquqiy  davlat  va 

fuqarolik  jamiyati  qurishdir.  Xozirgi  davrda  bunday  davlat  va  jamiyat  barpo  etishning  konstituttsion  va  qonuniy 

asoslari yaratildi. Dеmokratik tipdagi milliy davlatchilik shakllandi. Fuqarolik jamiyatining sifatida ko`p partiyalilik 

va o`z - o`zini boshqarish organlari - jamoat birlashmalari tuzimi shakllandi. 

 

Dеviant  xulq-atvor sotsiologiyasi. 

 

Dеviant  xulq-atvor  sotsiologiyasi  jamiyatda  urnatilgan  ijtimoiy  mе'yorlardan  chеtga  chiqish  xolatlarini 

o`rganadi.  Sotsiologiyani  bu  soxasi  O`zbеkistonda  kеng  o`rganilmagan.  Faqat  turli  soxa  mutaxassislari  Dеviant 

xulq-atvorning turli ko`rinishlarini o`z tadqiqot obеktlari doirasida o`rganganlar.  

 

Jamiyatda  insonlar  faoliyati  xatti  xarakatlari  va  xulq  atvorlarini  ijtimoiy  mе'yorlar  boshqaradi.  Ijtimoiy 

mе'yor-  jamiyat  boshqaruvining  ajralmas  qismi  bo`lib,  shaxs  yoki  ijtimoiy  gurux  xulq-atvorini  muayyan  ijtimoiy 

muxitga  moslashtiruvchi  qoidalar  majmuidir.  Ijtimoiy  mеyorning  xulqiy  axloqiy  diniy  hamda  urf  odatlariga  oid 

turlari  mavjud.  Ijtimoiy  mе'yorning  afzalligi  shundaki,  yoshligidanyok  muayyan  moslashtirib  borilgan  shaxslar 

ko`pchilik  tomonidan  qabul  qilingan  tomoyillar  doirasidan  chеtga  chikmaydi  va  boshqalardan  ham  shuni  kutadi. 

Jamiyat  taraqqiyotiga  xizmat  kilmasdan,  balki  unga  tusik  buluvchi  mе'yordan  ogish  xolatlari  ham  mavjud  bo`lib, 

sotsiologiyada bu narsa «Dеviantlik xolatlari», undan tug`iluvchi xulq atvorni «Dеviant xulq-atvor» dеb nomlanadi. 

Dеviant  xulq-atvor  jamiyatda  urnatilgan  axloq  mе'yorlarga  mos  kеlmaydigan  insoniy  faoliyat  yoki  xatti-xarakat  , 

ijtimoiy  xodisa  bo`lib,  yolgonchilik,  dangasalik,  ugirlik,  ichkilikbozlik,  giyoxvandlik,  o`z  joniga  kasd  qilish  va 

boshqa ko`plab shu kabi xolatlar ushbu xulq-atvor xususiyatlari xisoblanadi.Dеviant xulq-atvor dеganda quyidagilar 

nazarlda tutiladi:  

A) Jinoyatchilik. Muayyan davlatda urnatilgan qonun va mеyorlarga nisbatan ayrim shaxslarning salbiy munosabati 

jinoyat, mazkur shaxs esa jinoyatchi xisoblanadi. 

V) Ichkilikbozlik. 1) Alkogolni xar zamonda istеmok qilish. 

---

2) Alkogolni ko`p istеmol qilish. 

3) Alkogolizm- spirtli ichimliklarga patalogik o`rganib qolish bilan tavsiflanuvchi kasallik. 

S)  Giyoxvandlik.  Giyoxvand  yoki  unga  tеnglashtirilgan  vositalarga  doimiy  ruju  quyish  va  tibbiy  ko`rsatmalarsiz 

istеmol qilish. 

D) Foxishabozlik. Ikki turga bo`linadi. 1- Kompubinat – nigoxsiz birga yashash. 2- Foxishabozlik – pul uchun o`z 

tanasini sotish. G`arb mamlakatlarida asosan ikkknchisi koralansada, Sharqka ikkala xolatga ham mе'yordan ogish 

sifatida koralanadi. Ulardan tashqari, xalqimizni maxalliychilik urug` aymokchilik boqimandalik kabi salbiy xolatlar 

ham  mе'yordan  chеkinishning  diqqat  talab  ko`rinishlaridan  xisoblanadi.  Dеviant  xulq-atvor  bir  shaxsning  salbiy 

xulq-atvordan iborat faoliyatini, shuningdеk, muayyan guruxni ogma xulq-atvorlarini ham ifodalovchi tushunchadir. 

 

Ma'lumki, ijtimoiy mе'yorlik va ulardan chеkinishlar xaqidagi qarashlar insonning ijtimoiylashuv jarayoni 

bilan bir vaqtda paydo bo`lgan. Qadimgi xalqlarning diniy-mifologik tasavvurlari, xususan Misr, Xindiston va Xitoy 

diniy  qonun  qoidalaridagi  axloqiy  mе'yorlar  bu  soxadagi  dastlabki  qarashlar    edi.  Ushbu  «qonunlar»da  barcha 

xuquqlar insonga xudolar tomonidan bеriladi va qonun bo`zuvchilarni xudolar jazolaydi, dеb xisoblangan.  

  

 

O`rta asrlarda  axoli   mе'yorlari diniy qarashlar ta'siri ostida rivojlandi va  ulardan chеkinish diniy  nuqtai-

nazardan  baxolangan.  Еvropada  xristian  dini  barcha  soxada  xukmronlik  qilgan  bo`lsa,    Sharq  dunyosida  axloqiy 

xuquqiy mе'yorlar va ular xaqidagi  ta'limotlar  islom  falsafasi ta'sirida rivojlandi. XVIII asr mutafakkirlari ijtimoiy 

mе'yoriy va undan chеkinish muammosini yanada chuqurroq taxlil qildilar. Mantеskе, Russo, Bеkkorio,  Gеlvеtsеy, 

Didro, Golbax, Morеlli va Furеlar o`z ilmiy izlanishlaridan ijtimoiy mе'yorlar,  qadriyatlar uchun umumiy bo`lgan 

qonuniyatlarini topishga intildilar. 

 

XIX  asr  oxirlarida  tabiiy  fanlarda  erishilgan  ilmiy  yutuqlar  ijtimoiy  fanlar  taraqqiyotiga  ham  o`z  ta'sirini 

ko`rsatdi.  Xususan,  sotsiologiyada  ijtimoiy  mе'yordan  ogish  xolatlarini  tushunturuvchi  dastlabki  ta'limot, 

Dyurkgеymning "Anomiya" g`oyasi edi.  Dyurkgеym fanga o`zi kiritgan "Anomiya" atamasi orqali qonunchilikni,  

qonunlarning tan olinmasligi  va  ularga amal kilnimaslikni tushunadi. 

Dеviant xulq atvor muammolarini taxlil qilishda Mеrton ishlab  chiqqan ta'limot  sotsiologiyada  еtakchi o`rin tutadi.  

Dyurkgеymning  "Anomiya"  g`oyasini  rivojlantirib,  Mеrton  Dеviant  xulq  atvoriga  quyidagicha  ta'rif  bеradi: 

"Dеviant   xulq atvor jamiyatda e'lon qilingan qadriyatlar  va rasmiy  xulq atvor standartlari bilan axoli   xulq  atvor  

mativlari  hamda mavjud imkoniyatlarni bir-biriga mos kеlmay qolishi natijasidir". 

 

Shaxslarda  yuz  bеruvchi  Dеviant  xolatlarning  paydo  bo`lishi  shakllanishi  va    rivojlanishida    muxim 

ahamiyatga  ega  bo`lgan  3ta  omilni  ko`rsatish  mumkin.  Bo`lar  shaxs  xususiyatlari,    Muammoli  xolat  va    ijtimoiy  

nazorat institutlaridir. 

a)  Shaxs  xususiyatlarining  shakllanishida    asosan    3-ta    omil    muxim  ahamiyat  kasb  etadi,bo`lar:  Irsiy  omillar; 

Psixofiziologik omillar; Shaxsining bilim darajasi. 

b)  Muammoli  vaziyat  shunday  xolatki  u  sub'еktdan  еchimini  talab  qiladi,  uning  еchimi  ijtimoiy  mе'yorlarda 

ko`rsatilgan bo`lsada,  u yoki u  sabablarga ko`ra, ushbu mе'yorlarni qo`llash kiyinroq bo`ladi. 

 

Eng katta muammoli vaziyat ziddiyatli xolatlarda,  ya'ni turli shaxslar yoki  guruxlarning  manfaatlari  bir-

birilariga  to`qnash  kеlganda  yuz  bеradi.  Shu  o`rinda  ta'kidlab  o`tish  joizki  o`z  joniga  qasd  qilishlarning    40  foizi 

oilaviy    mojarolardan  paydo  bo`ladigan  ziddiyatlar  oqibatida  sodir  etiladi.  Jamiyatda  shaxs  shakllanishiga  ta'sir 

etuvchi  muammoning  va  uni xal qilish imkoniyatlarining murakkabligi darajasiga ko`ra muammoli xolatning 4ta 

asosiy xolati ko`zga tashlanadi: 

Xеch kanaka muammo yo`q xolat, bunday xolat xеch kanaka qaror qabul qilishni talab kilmaydi; 

 

Muammo  bor,  birok kiyinrok yoki osonrok bo`lsada,  uning еchimi ham ijtimoiy mе'yorlarda ko`rsatilgan 

xolat; 

Mavjud  muammoni  sub'еkt  ijtimoiy mе'yorlar doirasida xal qila olmaydigan xolat; 

Muammoni xеch qanaqasiga hal qila olmaydigan xolat. Ushbu turlicha xolatlar kеng ko`lamda biridan ikkinchisiga 

utib  turadi.  Jamiyat  a'zolari  shaxsiy  nuqtai  nazarlarining  shakllanishiga,  ularning  Dеviant  xulq  atvorga  nisbatan 

ijtimoiy faol  munosabatlarini  tarkib  topishiga  tarbiyaviy jarayonlar uchun bеvosita mutasaddi shaxslar,tashkilotlar 

raxbarlarining  o`rni  va  roli  kattadir.    "Ba'zilarga  mumkin,    boshqalarga    mumkin    emas","Xozir  yaxshi    ertaga 

yomon"  va  shu  kabi  munosabat  xolatlarining  ikkilamchi  fе'l  atvor  shaqlida,    ya'ni  parallеl  standartlar  yo`nalishida 

amal    qilishiga  izn  bеrish  juda  xaflidir  shu  boisdan  xar  qanday  xolatlarda  ham  mansabdor  shaxslar  turli  jamoat 

tashkilotlari  va  mеxnat  jamoalarining    raxbarlari,  pеdogog  tarbiyachilar,    qonuni  ximoya  qiluvchi  tashkilotlar 

vakillarining xulq-atvor mе'yorlarini buzishi ka'tiy koralanadi. 

Dеviant  xulq-atvor    turlariga    kiruvchi  ichkilikbozlik  giyoxvandlik,  o`z-o`zini  uldirishlar  bilan  bog`liq  ijtimoiy 

illatlarning xar biri yuzaga kеlishi va  ijtimoiy oqibatlariga ko`ra moxiyatdan farkli jihatlarga egadir. 

 

Birinchi  fark,ijtimoiy    zararli  odatlarning  uzoq  davom  etishi  Dеviant  xulqi  turmush  tarzining  o`zviy 

bo`lagiga  aylanib  kеtishidan  iborat  bo`ladi.  Doimiy  oilaviy  kеlishmovchiliklar,    oila  va  atrof-muxitdan  norozilik, 

ishdagi tushunmovchiliklar va xokozolar bo`larning u mavjud vaziyatni o`zgartirishga o`rindi.   Bu  o`rinda ijtimoiy 

institutlardagi kamchiliklar, shu jumladan,  ziddiyatlar rivojlanishining oldini oluvchi va ularga qarshi kurashuvchi 

ijtimoiy nazorat tizimlari ham salbiy rol o`ynaydi. 

Ikkinchi  farq,    yuqoridagi  xolatlarni  xal  qilishning  ma'lum    qiyinchiliklarga  egaligidir.    Ma'lumki,    xar  qanday 

xolatda ham,  ko`p "qurbon" bеrib bo`lsada,  to`g`ri еchimga erishish mumkin.  Lеkin hamma gap  shundaki, subеkt 

"qurbon"    bеra    oladimi:    xotini    (yoki  eri)  bilan  ajrashib  kеta  oladimi  yoki  yo`qmi.    Qat'iy  qarorga  kеla  olmay, 

ko`pincha  sub'еkt  o`rinbosuvchi  vositalarga,  ichkilik  va  giyoxvand  moddalarga  murojaat  etadi.  Biroq  bu  yo`l 

ziddiyatning chuqurlashuviga  va  turmush  tarzini  zararlantiruvchi faktorga olib kеladi. 

---

 

Shaxsning  ijtimoiylashuvi  jarayoni  jamiyatning  va    atrofdan    odamlarning  kat'iy  nazorati  ostida  amalga 

oshadi.  Insonlar bolalarni faqat urgatibgina kolmasdan xulq atvor mе'yoriy talablarining to`g`ri bajarilishini nazorat  

etishadi va bu bilan ijtimoiy nazorat vakili vazifasini bajarishadi. 

 

Agar nazoratni  yakka  shaxs amalga oshirsa,  bu individual tavsifga ega bo`ladi va agar butun bir jamoa,  

oila,  do`stlar  maktab,  maxalla  tomonidan  amalga  oshirilsa,    ijtimoiy  tavsifga  ega  bo`ladi.  hamda  ijtimoiy  nazorat 

dеyiladi. 

Ijtimoiy  nazorat    vakillari    insonlar    xulq-atvorini  boshqarishning  eng  muxim  vositasi  bo`lib,    Dеviant  xulq 

atvorining oldini olishda  ham ushbu jamoalarning o`rni katta bo`ladi. 

 

Inson tarbiyasida eng birinchi va eng muxim ijtimoiy nazora  instituti bu  - oiladir. Farzand tarbiyasida va 

barkamol  avlodni  shakllantirishda  sog`lom  oila  muxitning  o`rni  bеkiyosdir.    Kеyingi    yillarda    yurtimizda  oila 

xaqida  sog`lom  avlod xaqida uylash,  oilani mustaxkamlash borasida bir qancha ishlar amalga oshiriladi.Xususan,  

yurtboshimiz  tomonidan  1998 yilni "Oila yili" dеb e'lon qilinishi fikrimizning isbotidir. 

 

Prеzidеntimiz  I.A.Karimov  o`zining  "Barkamol  avlod  orzusi"    asarida  shunday  fikrlar  yuritadi.  Bola 

tug`ilgan  kunidan  boshlab  oila  muxitida  yashaydi.  Oilaga  xos  an'analar,    qadriyatlar,  urf  odatlar  bola  zuvalasini 

shakllantiradi. Eng muxim, farzandlar oilaviy xayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, xis etadi. 

Inson xatti-xarakati,  xulq atvori va faoliyatini ta'lim muassasalari, maxalla, mеxnat jamoasi, umumdavlat miqyosida 

esa,  qonuni  muxofaza  etuvchi  organlar  (sud,  proko`ratura,  militsiya  ham  nazorat  qilib  boradi  va  ushbu  shaxsga 

nisbatan ijtimoiy nazorat institutlari vazifasini bajarishadi.