1-Mavzu: Sotsiologiya fanining nazariy asoslari

Qadriyatlar  

Ijtimoiy tuzilmada  oliy, 

imtiyozli qatlam 

madaniyati. 

Maxsus tayyorgarligi bo

’

lmagan 

shaxslar tomonidan yaratilgan 

madaniyat, mualliflari noma

’

lum 

bo

’

ladi. 

Barcha yoshdagilarni kundalik 

hayoti uchun ishlab chiqarilgan 

madaniyat shakli. 

Xalq madaniyati

 

Elitar(saralangan) 

madaniyat 

Ommaviy madaniyat 

Madaniy shakkillari. 

Ma’naviy ishlab chiqarish 

bilan bog’liq faoliyat 

tasavvur nazariyalar, 

g’oyalar, falsafiy-siyosiy 

qarashlar, din. 

Ma

’

naviy madaniyat 

Moddiy ishlab chiqarish 

bilan bog

’

liq faoliyat: uy 

joy,transport, aloqa 

vositalari, buyumlar. 

Madaniyat turlari 

Insoniyat tarixiy taraqqiyoti 

davomida yaratgan barcha 

moddiy va ma

’

naviy boyliklar 

yig

’

indisi. 

Tor ma

’

noda 

Кеng ma

’

noda 

Jamiyatning ma

’

naviy estetik 

turmush darajasini ifodalaydi. 

Madaniyat 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Milliy dinlar 

Shomonlik 

Ibtidoiy dinlar 

Totemizm 

Fotemizm 

Animizm 

Sexrgarlik 

Marosim va rasm-

rusmlarning 

mavjudligi. 

Muayyan e

’

tiqod va 

ta

’

limotning 

mavjudligi. 

Marosim va rasm-

rusimlarning ba

’

zilari 

belgilangan joyda 

jamoa bo

’

lib bajariladi. 

Dinning o

’

ziga xos belgilari 

Butun insoniyatga 

taaluqli 

qadriyatlar 

Bir dinga e

’

tiqod 

qiluvchilarning 

o

’

ziga xos 

qadriyatlari. 

Mintaqaviy 

Milliy 

Diniy 

Biror mintaqaga 

oid qadriyatlar. 

Bror millatga xos 

bo

’

lgan 

qadriyatlar. 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Olamiy dinlar 

Хristianlik er.av I asri 

Iudaizm (er.av. I ming 

yillik) 

Islom VII asri 

Kotolik 

Provoslov 

Protestanlik 

Sunniy 

Shialik 

Bayroq, madhiyalarga 

sig

’

inish (АQSH, Buyuk 

Britaniya) 

Shaxsga sig

’

inish 

Fuqarolik dinlari (ХХ asr 

ikkinchi yarmida paydo bo

’

ladi) 

Iudaizm 

Buddaviylik 

Konfuchilik 

---

 

3.  Fan  va  ta'lim  sotsiologiyasining  ilmiy  tizimda  va  ijtimoiy  ishlab  chiqarishdagi  o`rni

  Ishlab 

chiqarishni  boshqarishdan  bеgonalashuv  muammosini  bartaraf  etish  ham  juda  muxim  ma'no  kasb  etadi.  Buning 

uchun ishlab chiqarish munosabatlarini chuqur dеmokratiyalashtirish, korxona, tashkilot va 

 muassalardagi 

mavjud boshqaruv 

 tizimlarini ijtimoiy adolat mе'yorlari 

bilan 

takomillashtirish 

va 

ishchi 

xizmatchilarga xo`jalik egasining aniq vazifasini, xuquqi hamda ma'suliyatlarini topshirish kеrak. 

Madaniyatdan bеgonalshuvni bartaraf etish uchun madaniy mеrosga  munosabatni takomillashtirib 

borish, 

jamiyatning xar bir a'zosi ma'naviy qadriyatlardan yaxshi xabardor bo`lishi 

va 

madaniy 

ko`rinishga 

еtarli 

mablag`  ajratishini  ta'minlash  zarur.  Ijtimoiy  bеgonalashuvning  bartaraf  qilish  uchun  insonlarni  bir-birlari  bilan 

munosabatlari, muammolarini xaqiqiy va hamkorlik asosida ko`rishi kеrakki, shunda xar bir inson boshqalar uchun 

kеraqligini chin yurakdan xis qilsin. Ruxiy bеgonalashuvni bartaraf etish 

choralari  ijtimoiy  bеgonalashuvni 

bartaraf  etishning  o`zviy  davomidir.  Inson  o`zini  kimgadir  kеraqligini  ruxan  sеza  olsagina  u  xеch  qachon 

tushkunlikka  tushmaydi  va  yakkalanishi,  istirobga  tushishi  xavfidan  xolos  bo`ladi.  Oqibatda  uni  o`z-o`zidan,  o`z 

moxiyatidan  bеgonalashuviga  dеyarli  xеch  qanday  sabab  kolmaydi.  Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  kеng 

kamrovli  ijtimoiy-iqtisodiy  isloxotlar  jamiyat  xayotining    barcha  soxalarini  chuqur  qamrab  olib,  davlatimiz 

rivojlangan mamlakatlar safidan tеzroq  o`z  munosib o`rnini egallashiga xizmat qilmoqda.  Albatta, ushbu ijtimoiy 

jarayonning bir tеkisda kеchishi muayyan qiyinchiliklarga duch 

kеlmokda.  Mazkur  qiyinchiliklar  ijtimoiy 

munosabatlarning  aloxida turi 

bo`lgan milliy mafkurani yaratish   xarakatlarida ko`proq nomayon  bo`layotgani  

biz    jamiyatshunoslarni  ko`proq  tashvishga  solmoqda.    Chunki,    milliy    mafkura  mustaqil  davlatning  asosiy 

ma'naviy  poydеvorlaridan  xisoblanadi.  U  siz  xеch  bir  davlat  barqaror  rivojlanish  xususiyatiga  ega  bo`la  olmaydi. 

Milliy  mafkuramiz  esa  biror  bir  siyosiy  partiya  yoki  ijtimoiy  xarakatlarning  emas,  balki  umumxalq  manfaatlarini 

ifodalashi  juda  muximdir.    Ushbu  mafkuraning  mazmuni  va  moxiyati  millatimizning  o`ziga  xos  bo`lgan  tafakkur 

tarziga  mos  kеlishi    uni    rеal  xayotdan  ajralmasligini  ta'minlaydi.  Rеspublika  Prеzidеnti  tomonidan  ilgari 

surilayotgan firklardan ma'lumki, milliy mafkuraning shakllanishiga millatning o`ziga xos xususiyatlari:  milliy  urf-

odatlar, qadriyatlar, an'analar va udumlar nеgizida shakllanadigan hamda rivojlanadigan tafakkur tarzi bеvosita mos 

bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda, milliy g`oya va tafakkur o`zaro bog`liq tushunchalardir. Shuning uchun ularni bir-

biridan sira ajratib olishimiz 

mumkin emas. Shu nuqtai nazardan, kaysi  bir jamiyatda ushbu masalaga to`g`ri 

munosabatda bo`lib, uning nеgizida milliy mafkura shakllansa, 

 usha  jamiyatdan  taraqqiyot,  erkinlik  va 

ozodlik qaror topadi. O`rta asrlarda yashab  o`tgan avlod-ajdodlarimiz xayot yo`llarini  taxlil  qilib  kursak,  shunga 

amin bo`lamizki, al Forobiy, al Bеruniy, Ibn Sino, A.Tеmur, Ulugbеk, Navoiy, Bobur  va 

boshqalar 

ko`plab 

yuksak tafakkur egalari bo`lgan bobokalonlarimiz yashagan ijtimoiy  - muxitda shakllangan tafakkur tarzi va milliy 

g`oyalar  nakadar  tеran  va  ilmiy  asosda    qurilganligini  ko`ramiz.    Dеmak  ajdodlarimiz  yashagan  usha  davrlarda 

ushbu  masalalarga  katta  e'tibor  qaratilgan.  Shuning  oqibati  o`laroq,  Turon  eli  yuksak  rivojlangan  ilm-fan  va  ma-

daniyat  uchogi  bo`lgan.  Lеkin  baxtga  qarshi,  Еvropadagi  mashxur  Rеnеsans  davridan  ancha  ilgari  yaratilgan  bu 

taraqqiyot yo`lini biz 

asta-sеkinlik bilan unuta boshladik. Milliy g`oya, milliy mafkuraning asoslaridan bo`lgan 

ma'naviy  boyliklarimizga  qanchalik  e'tiborimizni  kamroq  qaratsak,  taraqqiyot  yo`lidan  shunchalik  chеtga  chiqib 

kеta  bеrdik  va  milliy  g`oya  o`rnini  "maxalliychilik"  g`oyasi  egalladi.  Buning  natijasida  markazlashgan  ulkan 

davlatimiz  parchalanib,  millatimiz  tarqoq  va  qaloqlik  darajasiga  tushib  qoldi.  Yagona  milliy  g`oyamizni 

maxalliychilik  g`oyasiga  aylantirishimiz,  buning  natijasida  esa  tarqoqlilik  va  kuchsizlik  darajasiga  tushishimiz 

sababli  avval  chorizm  mustamlakasiga,  kеyinchalik  esa  sobiq  Sho`ro    impеriyasining  arzon  xom-ashyo  еtishtirib 

bеradigan  "viloyati"ga  aylandi.  Mana  endi  biz  130  yildan  ortiq  davom  etgan  mustamlakachilikdan  kutilib,  yana 

markazlashgan  mustaqil  davlatchiligimizga  erishdik.  Shu  o`rinda  aytishimiz  joizki,  bizdan  oldin  o`tgan  avlod 

ajdodlarimiz  yo`l  qo`ygan  xato  va  kamchiliklarini  aslo  qaytarmasligimiz  zarur.  Buning  uchun  yoshlarni  milliy 

istiqlol ruxida tarbiyalashimiz kеrak. Jamiyat xayotini sotsiologik taxlil qilish shuni ko`rsatadiki,  vatandoshlarimiz 

ushbu milliy mafkura moxiyatini borgan sari chuqurroq tushunib borayotganliklarini qayd qilish mumkin. Fanning  

tabiat 

hamda  jamiyat  xayotidagi  o`rni  va  roli  bеkiyos  bo`lib,  inson  faoliyatining  ijtimoiy  funktsiyasini, 

dunyoqarashi,  ijtimoiylashuv  jarayonlaridagi  ijtirokini,  uning  siyosatda,  madaniyatda,  ta'limdagi  ta'sir  kuchini 

o`rganish masalalarini o`zining tadqiqot prеdmеti  sifatida bеlgilaydi. (2-sxеmaga qarang) 

Fan  sotsiologiyasi  mazkur  tadqiqot  yo`nalishlarining  funktsional  tizimini  kеngroq  ijtimoiy  doiralarda  ishga 

tushiradi,  shuningdеk  nazariy jihatdan ososlab bеradi, amaliy faoliyatlarini rеjalashtiradi va boshqaruv miqyosida 

mavjud   tashkiliy  formalarni optimallatirish yo`li bilan rivojlantiradi. 

 

Fanni uning tashkil etuvchi tizimiy hamda  tarkibiy  jihatlarining  funktsional  taxlili  statistik  ma'lumotlar 

bilan  birga  amaliy  sotsiologiyaning  mеtodlari:  so`rov,  ankеtalashtirish,  tеst    va  xokazolarga  tayanib  amalga 

oshirilishi  mumkin.  Bunda  ilmiy  faoliyatni  yuzaga  chiqarish  usullari,  ya'ni  mablag`  bilan  ta'minlash  tizimi,  shtat 

jadvallari, ilmiy kadrlarni tayyorlash sxеmasi aniq  ko`rsatilishi 

zarur. 

Zеro, 

fan 

sotsiologiyasi 

tadqiqot 

masalalarining oqilona ko`rinishini qulay  variantlarda  jamlash,  solishtirish,  ish  vaqtini  taqsimlash,  jamoa  sonini 

aniqlash, ilmiy xodimlarning yosh jihatdan tartibi ularning 

psixologik jihatdan mosligi va xokazolarni aniq bayon 

qiladi. 

 

Bozor iqtisodiyoti 

siyosatining ijtimoiy xayotga kirib kеlishi fanga ham o`z ta'sirini o`tkazdi.  Biroq 

yangi isloxotlarning amalga  oshirilishi turli ijtimoiy tabaqalarda turlicha kеchayotganligi jamiyatning yangi muno-

sabatlarga  kunikishi  juda  sеkin  kеchayotganligi  sababli  xar    bir    soxada,  shu  jumladan,  fanda  ham  talay 

qiyinchiliklarni yuzaga kеltirmokda. 

Xolbuki,    xar  bir  fan  uchun  kеraqli  ma'lumotlarni  tuplash,  taxlil  etish, 

to`zatish,  xisobot tayyorlash sotsiologiya prеdmеti orqali amalga oshadi. 

---

 

Jamiyatning 

kutilmagan  inqiroz  pallasiga  tushib  qolishiga  yo`l  qo`ymaslik  borasidagi  fan 

sotsiologiyasi  kuchli  ma'naviy  ta'sir  etuvchi  manbaga  aylanishi,  o`tish  davrida  dinalizm  ruxida  shiddatli  sur'atlar 

bilan yuritmog`i zarur. 

Fan  sotsiologiyasi  jaxon  miqyosida  kеng  miqyosidagi  muloxazalarga  sabab  bo`lmoqda.  Ayniqsa,  1970  yillardan 

boshlab A.A. Zvoro`kin (Rossiya) bu muammolarni xal 

qilishga  ko`p  urindi.  Lеkin  totolitar  rеjim,  ijtimoiy 

siyosiy  munosabatdagi  byurokratizm  oqibatida  bu  masalalar  xal  etilmay  qoldi.  Vaxolangki,  turli  xil  muammolarni 

sotsiologik o`rganish natijalarida xozirgi kunda ham,  bozor  munosabatlari  sharoitida  unumli  foydalanish  mumkin. 

Ijtimoiy-psixologik  muammolar  ilmiy  jamoa  va  muassasalar  doirasida  xal  qilinishi  lozim.  Jamoa  va  individual 

mеxnat qilish, ilmiy faoliyatda ilmiy xodimning shaxs sifatidagi roli,  fan  uchun  mutaxassislar  tayyorlash,  ularning 

еtukligini ta'minlash va takomillashtirish kabi masalalar fan  sotsiologiyasi 

uchun 

markaziy 

muammolardan 

xisoblanadi. 

Fan sotsiologiyasiga 

 qaratilgan  asosiy  e'tiborni  jaxon  miqyosda  AQSh  davlati  misolida  kеng  e'tirof  etish 

mumkin. Amеrikalik 

 sotsiolog Dj. Djilmеn: "Amеrika, grajdanlar 

urushi  tufayli  bo`zilgan  ijtimoiy-

siyosiy tartiblarni tiklash uchun, fikrlaydigan shaxslarga 

va  ijtimoiy  fikr  bilan  xisoblashuvchi  fuqarolarga 

kuchli  extiyoj  sеzdi",-  dеb  sharxlaydi.  Amеrika  birinchilar  qatorida  sotsiologik  mеtodlar  asosida  ish  tutish 

tartiblarini ilmiy muassasalarga kеng yoydi. Sotsiologiya fani tizimlashgan tarzda siyosiy arboblar va ishbilarmonlar 

madadi tufayli tеz va jadal rivojlandi. 

 

Fan soxasida sotsiologiya mеtodlarining tadbiqi, XIX asr oxirida sotsiologiya muammolariga bagishlangan 

tarmoq jurnalining  chiqishi bilan boshlandi. 1895 

yil  Chiqago  Univеrsitеtida  "American  Journfol  of  Sociology" 

jurnali chiqishi faqat fan soxasida  emas,  balki  siyosat  va  iqtisod  soxalarida  ham  mumkin  voqеa  bo`ldi.  Jurnal 

o`zining asosiy maqsadini quyidagiga ifodalangan edi: 

Ijtimoiy kontsеptsiyalar va nazariyalar uchun fond tashkil   etish; 

Sotsiologiyani mustaqil ilmiy fan sifatida tan olish; 

Cotsiologiyani umumiy moddiy farovonlikka kumaqlashiga xizmat  

qildirish; 

Xar qanday "uylamay mantiqiy 

fikrlovchi"larga qarshi  ish olib borish. 

 

Jurnal saxifalarida ilmiy  tadqiqotlar  natijalariining  (ijtimoiy)  ma'lumotlar  bilan  muntazam  tarzda  bayon 

etish,  ilmiy  yo`nalishlarning  xaraktеri,  moxiyati,  takrizi,  nashrlar  taxlili,  ximoya  qilingan  ishlar  bo`yicha  sharx

 

bеrilishi,  fan  sotsiologiyasining  kеng  e'tirof  etilishi,  jaxon  miqyosidagi  mutaxasis-olimlarning  diqqat 

e'tiborlarini o`ziga jalb qilib kеlmokda. 

 

Fan davr talabi bo`yicha innovatsion 

loyixa  joriy  qilish  kеrak  ekan,  avvalambor,  fan  sotsiologiyasi 

o`zining  ijtimoiy  ma'lumotlari  bilan  birinchilar  qatorida  qatnashishi  lozim.  Raqobat  bardosh  yuqori  sifatli  tеxni-

ologiya  aososida  maxsulotlar  markеtingi,  shuningdеk  ilmiy  muassasa,  jamoa,  intеllеktual  ilmiy  muxitning  qulay 

variantlari, bandlik, "ishchi" o`rinlari muammolari va xokazo masalalar 

bilan  xalqaro  miqyosida  ish  olib 

borish kеrak. 

 

Fan  va  innovatsiya  faoliyatining  samarasi  uchta  komponеnt-tarkibiy  qismdan  iborat:  fan,  ishlab  chiqarish 

va 

bozor.n va ishlab chiqarish bir-birlari bilan yaqin murosa kilmaslar,  ular O`rtasidagi aloqa 

tеzkor 

tarzda  bo`lmasa,  byurokratiya  kulfi  bo`zilib  zamonaviy  hamkorlik  yo`lga  quyilmas  ekan  bozor  va  invеstitsiya 

masalalari o`z-o`zidan chеtga suriladi. 

 

Qo`yilgan talab va 

 maqsadni  amalga  oshirishda  fan  sotsiologiyasi  o`z-kuchini  tеzqor  ko`rsatishi, 

ilmiy muasasalar o`z navbatida zamonaviy ruxda ishlashi, kuchli ish yuritish uslubini qo`llash kеrak bo`ladi. Ilmiy 

jamoalar  mеxnat  jarayonini  samarali  olib  borib,  ishlab  chiqarishga  o`z  ta'sirini  ko`rsatish,  jaxon  andozalari  mos 

bo`lgan yuqori darajadagi maxsulotlar bilan extiyojni kondirishga intilish zarur. 

Chuqurlashgan  va  kеng  qamrovli  tizimiy  o`zgarishlar  yuz  bеrayotgan,  ijtimoiy-iqtisodiy  o`zgarishlar 

jamiyatimizning  barcha  soxasiga  o`z  ta'sirini  ko`rsatayotgan  bir  paytda,  fan  tizimida  ham  talay  qiyinchiliklar 

ko`rinadi. Fan tizimining muammolari xayot tarzi muammolari bilan chambarchas bog`liq bo`lib, Ayniqsa, 

 

kadrlar  masalasi,  ularning  shakllanishi,  zamon  talabiga  (raqobat  bardosh  talab-extiyojlarga)  javob  bеruvchi 

intеllеktual ilmiy potеntsial masalasiga jiddiy yondoshishni talab qiladi.(3-sxеma.) 

 

Shuni aytish 

joizki,   mutaxasis  ilmiy  xodimlarning  boshqa  soxalarga  ishga  kеtib  qolishi,  ya'ni  ilmiy 

potеntsialning bo`zilishi fanni xar tomonlama taxlil qilish, rivojlantirish yo`llarini izlashga majbur qiladi. Binobarin, 

ilmiy 

potеntsialning soni va sifati fan rivojining bosqichi va natijasiga bеvosita ta'sir qiladi. 

Xodimlarni 

turli xil tomoyillarga asosan quyidagiga baxolash mumkin: 

Mutaxasislik mеzoni. Bunda mutaxasis ilmiy xodimlarning fan     

tarmoqlari va 

mutaxasisligi bo`yicha taqsimlanishi ifodaniladi. 

 Institutsional  mеzon.  Bunda  ilmiy  darajali  mutaxacsislarning  fan  tarmoqlari,  ijtimoiy    institutlarga    taqsimlanishi  

kiradi.  O`z navbatida institutsional qismlarni: 

a) oliy ukuv yurtlari; 

b) O`zR.FA ning ilmiy tadqiqot institutlari; 

v) Tarmoq vazirligining oliy ukuv yurtlari va tadqiqot institutlari; 

g) boshqaruv tizimlari (xuquq tartibot, ijrochi, sud organlari); 

d) moliya xo`jalik tashkilotlari va tizimlari tashkil etadi. 

3) Ilmiy faoliyat va o`ziga xoslik mеzoni. Bunda kasbiy ma'lumoti o`zgacha, lеkin fan soxasida (spеtsifika- o`ziga 

xos xususiyatga ega  bo`lgan) mutaxasis xisoblangan xodimlar xususida taxlil   qilinadi. 

---

 

 Dеmografik  etnik  mеzon.  Bunda  xodim  dеmografik,  yosh,  jins,  etnik,  milliy  va  xokazo  bеlgilari  orqali 

ifodalanadi. 

Rеgional mеzon. Fan soxasidagi ilmiy 

xodimlarning, xududiy mintaka bo`yicha taqsimlanishi kiradi. 

 

Ilmiy xodimni baxolashda, uning ilmiy darajasi xal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lmasa, 

 u 

tayyorlangan dissеrtatsiya fan uchun ahamiyatli, shu soxaga kiritilgan ilmiy xissa dеb tushiniladi. 

Shaxsning shakllanishi uchun kadrlar bilan o`zliksiz, komplеks ravishda quyidagi tartibda ish olib borish  zarur; 

Mafkuraviy faoliyatlarni takomillashtirish; 

 Kadrlarni ilmiy tadqiqot rеjalari bo`yicha to`g`ri taqsimlash; 

 Yuqori  ilmiy saviyadagi mutaxasis kadrlar tayyorlashni yo`lga quyish; 

 Ilmiy tadqiqot  ishlari natijalari bilan 

davlat-jamiyat  talablarini  bajarishi  va  ilmiy  xodimlarning  shaxsiy 

extiyojlarini to`la qondirish; 

 Jadal 

sur'atlarda kadrlarni 

tayyorlash 

va o`stirish uchun ishlab chiqarish korxonalari bilan birgalikda 

ish 

olib borish zarur. 

 

 

Ilmiy xodimlarning ijodkorlik qobiliyatini o`stirishda raxbarlarning boshqaruv qobiliyati 

xal 

qiluvchi  rol  o`ynaydi.  Jamoa  xar  bir  ilmiy  xodimning  ijodkorlik  qobiliyatini  shakllantirish  uchun  raxbar  bilan 

xodimlar  O`rtasida  o`zaro  ishonchga  tayangan  hamkorlik  munosabati  o`rnatilishi  zarur.  Jamoa  bilan  xodimlarning 

ish natijalari samarasi muntazam baxolab borilishi lozim. 

Bunda : 

ish natijalarining xilma-xil soxalari uchun ahamiyat kasb etishini anglash kеrak; 

Raxbarlik tomonidan jamoaning erishgan yutuqlari muntazam baxolanib borish orqali ma'naviy psixologik muxitni 

yaxshilash lozim; 

Yuqori safiyada  bajarilgan  ishlarni  munosib  ravishda  taqdirlash,  qolganlariga  kеraqli  bo`lgan  sharoitni  yaratib, 

yaxshi natijalar kеltirish; 

Baxolashni maxorat bilan yuqori darajada,   muntazam,  

 o`z vaqtida, asosli tarzda olib borish zarur. 

Ilm maskanlarida faqatgina fikr erkinligi, 

 chinakam  ijod  va  izox  ish  xukmron  bo`lmog`i  zarur.  (  5-sxеmaga 

qarang.) 

 

Ilmiy faoliyatni samarali olib borishda ommaviy axborot vositalari еtakchi rol o`ynaydi. Xolbuki   yoki bu 

korporatsiyaning  ilmiy,  ishlab  chiqarish  soxalaridagi,  xayot  tarzida  ta'sirini  ifodalash,  ijtimoiy  fikrni  to`g`ri  bayon 

etish, samarali ishlarni ommalashtirish, ijtimoiy iqtisodiy muammolar  xal  qilinishi  siyosat  to`liq  olib  borishning 

asosiy yo`lidir. Bunda asosiy diqqat ilmiy elitaga qaratiladi. (elita ilmiy muxitning eng sara nomoyondalari, davlat 

siyosatida 

dasturiy,  moliyaviy  ta'minot  va  xuquqiy  masalalar  xal  qilinishida  ishtirok  etuvchi  yuqori 

lavozimdagi olimlar kiradi.) 

 

Fanda nashr 

ishlari, nashriy mеxnat ta'minoti muxim va dolzarb o`rinni egallaydi. Shuni aytish joizki, 

ilmiy  mulokot,  bilimning  rivoji,  tarkatilishi,  ilmiysavol  nashr  ettirish  orqali  e'tirof  etiladi.  Fanda  ilmiy  elitaning 

bеrgan  intеrv'yu  va  maqolalari  orqali  davlat  siyosatining  asosiy  stratеgik  maqsadlari  bayon  etilishi;  ilmiy  muxitni 

islox qilish, o`zgartirish usullari bo`yicha foydali taqliflar bеrilishi mumkin. 

 Bu  juda  katta  ahamiyatga  ega,

 

chunki ilmiy muxit isloxi, uning xaraktеri va yo`nalishi, ilmiy  siyosatning  olib  borilishi, mablag` diqqatga 

sazovordir. 

Xozirgi vaqtda fan ta'minotining kontsеptual vaziyati  quyidagicha: 

ilmiy tadqiqotlarning to`la ta'minlov kontsеptsiyasi; 

muxim ilmiy yo`nalishlarga 

xomiylik qilish kontsеptsiyasi; 

fanning bozor jarayoniga moslashishi kontsеptsiyasi; 

Ilmiy tadqiqotlarning to`la ta'minlov kontsеptsiyasining asosiy moxiyati  shundan  iboratki, 

uni tashkil qiluvchi 

elеmеntlari amaliy (konkrеt ilmiy natijalar oluvchi)  fan  va  fundamеntal  (nazariy  kontsеptsiya    va    modеllardan  

tashkil topgan) fan bilan hamoxang rivojlanishi lozim. 

 Bunda  Ayniqsa,  fundamеntal  fan  rivojiga  ko`proq 

urg`u bеriladi. 

Turli xil fundamеntal fan yo`nalishlari,  tarmoqlari, uning maktabi o`z-o`zidan  rivojlangan  emas, 

ularning birortasini yo`qotish fundamеntal fan tizimga katta zarba bеrishi 

mumkin.  Bundan  chiqadigan  xulosa 

shundan  iboratki,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ta'minlovchi  masalasi  jiddiy    va    ogir    bo`lsada,  davlatning  

fundamеntal  fanga  munosabati  patеrnalizm  (katolik  dinidagi  xudoga  sodiklik)  yoki  islomdagi  iymon  darajasidagi 

sodiqlik kabi bo`lishi lozim. 

 

Xozirgi kun bozor sharoitida fan ta'minlovchi quyidagicha: 

1) davlat byujеtidan to`g`ridan-to`g`ri 

sarmoyalar ajratish; 

grant va innovatsion loyixalar orqali  mablag` ajratishlishi; 

korxona,  firma  va  korporatsiyalar  tomonidan  byujеtdan  tashqari  xisob  bo`yicha  mablag`  ajratilishi  asosida  olib 

borilmoqda.( 4-sxеma. ) 

kеkin shuni 

 aytish  joizki,   grant 

va  innovatsion  loyixalar  bo`yicha  ta'minlov  epizodik  xaraktеrga  ega 

bo`lib,  u  fanning  asosiy  muammolarini  еchishga  yordam  bеra  olmaydi.  Korxonalar,    firma,  karporatsiyalar 

tomonidan ajratilgan byujеtdan tashqari ta'minlov juda  ham   kam  (yo`q   xisobida), xolbuki, ko`p ishlab chiqarish 

kompaniyalari fanga invеstitsiya ajratishga qodir emaslar. 

 

Muxim ilmiy yo`nalishga xomiylik qilish kontsеptsiyasida mamlakatdagi mavjud iqtisodiy qiyinchiliklarga 

qaramay davlat  tomonidan  yordam  bеrilish  ko`zda  tutiladi.  Natijada  fanda  muayyan  jiddiy  instituttsional  va 

iqtisodiy jihatdan ob'еktiv zarurat kеlib chiqishi mumkin. Fanning  bozor iqtisodiyotida  isloxotlanishi,  moslashuvi 

---

zarur bo`lib,  u o`z o`rnida fan tarmoqlari va soxalarini nеchogli maqbul rivojlantirilishiga bog`liq. Dеmak, zaruriy 

ilmiy yo`nalishlarni avval nazariy, so`ngra institutsional shaqlda, 

xuquqiy asosda 

ta'minotini 

rеjalashtirish 

yo`lga quyiladi. 

Davlat  boshqaruvi  ta'minoti  ilmiy  yo`nalish  doirasidagi  maktablarning  xozirgi  kunda  faqat  "omon"  qolish  uchun 

emas, balki jaxon andozalari  bo`yicha  zamonaviy  talab  va  taqlifga  mos  ravishda  barpo  qilinishiga  kumaqlashishi 

kеrak. Zеro, voqеlikni umumiy va  tadbiqiy izchillikda tasvirlash ob'еktiv taraqqiyot qonunlarini  ochib  bеrish,  ilmiy 

faoliyatda moddiytеxnika va 

informatsion ta'minlovchi muntazam tarzda taxlil qilish imkoniyatini tug`diradi. 

 

 

3 - Mavzuga doir mustaxkamlash uchun 

savollar. 

Birdamlik va koorporatsiya- jamiyat barqarorligining asosiy  

omili dеganda 

nimani tushunasiz? 

2.Bеgonalashuv  va 

uning ijtimoiy oqibatlari xaqida gapiring. 

3.Tanazzul va uning ijtimoiy oqibatlari  xaqida  gapiring. 

4.Milliy mafkura dеganda nimani tushunasiz ? 

5.Milliy istiqlol  mafkurasini xalq ongiga singdirish nima  

uchun dolzarb masala xisoblanadi. 

6.Madaniyatdan bеgonalashuv qanday salbiy oqibatlarga olib kеlishi mumkin ? 

7.Iqtisodiy bеgonalashuv va uning shaqllari xaqida ayting. 

8.Fan sotsiologiyasi dеganda nimani 

tushunasiz ? 

9.Fan sotsiologiyasining ilmiy tizimdagi o`rni qanday ? 

10.Fanning  ijtimoiy  ishlab chiqarishdagi o`rni qanday ? 

 

 

3 - Mavzu bo`yicha tayanch 

atamalar. 

1.Ijtimoiy birdamlik-bu ko`pgina ma'naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan sotsiologik katеgoriya bo`lib,  u 

ijtimoiy   xayotda faoliyat ko`rsatayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini  xal qilishlardagi 

hamkorligining ko`rinishidir. 

Bеgonalashuv-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ijtimoiy, psixologik turlarga bo`linadi. Siyosiy bеgonalashuv-siyosiy 

xoqimiyatdan, madaniy esa ma'naviyat va madaniyatdan, bеgonalashuv o`z-o`zidan bеgonalashuvdan iborat. 

Milliy mafkura - biror millatning barcha manfaatlarini ifodalagan, millatning o`ziga xos tafakkur tarziga mos 

kеladigan g`oyalar tizimidir. 

4. Ilmiy elita - ilmiy muxitning eng sara 

namoyandalari, davlat siyosatida dasturiy, moliyaviy ta'minot va 

xuquqiy masalalar xal qilini shida ishtirok etuvchi yuqori lavozimdagi olimlar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1-SXЕMA