1-Mavzu: Sotsiologiya fanining nazariy asoslari
-MAVZU BO`YIChA UMUMIY SAVOLLAR
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ijtimoiy geografiya
- 2-MAVZU: Sotsiologiya faninig strukturasi.
- 3.Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy jamoalarga bergan bahosi. 4.Sharq va G’arb mutafakkirlarining inson erki va tafakkur tarsi to’g’risidagi qarashlari.
| 1-MAVZU BO`YIChA UMUMIY SAVOLLAR
Sotsiologiya atamasini tariflang. Sotsiologiya fani nimani o`rganadi? Sotsiologiya fanining asosiy vazifalari nimalardan iborat? Sotsiologiya fanining ob'еkti va prеdmеtinini tariflang. Makro va Mikro sotsiologiya soxalari xaqida nimalarni bilasiz? Sotsiologiya falsafa fani bilan qanday aloqada ish yuritadi? Sotsiologiya iqtisodiyot va statistika bilan qanday aloqada ish yuritadi?
1-sxema
Estetika Adabiyotshunoslik Etika Sa ’ natshunoslik Pedagogika Psixologiya Madaniyatshunoslik Xuquqshunoslik
Dinshunoslik Ijtimoiy ekologiya Iqtisodiyot Statistika Etnografiya
Антропология Demografiya Axloqshunoslik Antropologiya TARIX SOTSIOLOGIYA Siyosatshunoslik FALSAFA
Jamiyat, ijtimoiy qatlam, ijtimoiy guruh , mahalla, oila, shaxs. Millat, elat, etnik guruh, avlоd, Milliy оila, individ Iqtisodiyot, siyosat, madaniyat,fan, ta ’ lim, ma ’ naviyat, ma ’ rifat,
ekologiya Mintaqa mamlakat, viloyat, shaxar, tuman qishloq maxalla Ijtimoiy bosqich Milliy bosqich Tarmoqlar bosqich Hududiy bosqich O’zbekiston sharoitidazamonaviy sotsiologiyaning o’rganish obektlari 2-MAVZU: Sotsiologiya faninig strukturasi. (2-sоаt) REJA. 1.Antik dunyo sotsiologlari inson mavqeyi to’g’risida. Antik dunyoda jamiyat va shaxs omillari. 2.Platon va Arestotelning dunyo falsafiy fikr taraqqiyotida tutgan o’rni. 3.Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy jamoalarga bergan bahosi. 4.Sharq va G’arb mutafakkirlarining inson erki va tafakkur tarsi to’g’risidagi qarashlari. "Sotsiologiya" atamasi O.Kont Tomonidan ilmga nisbatan yaqinda kiritilgan bo’lishiga qaramay sotsiologik mazmunga ega bo’lgan qarashlar va kuzatishlar insoniyatning eng qadimgi davrlari borib taqaladi. Antik dunyo sotsiologiyasi, jahon sotsiologiyasi maktabining nazariy-ma’naviy poydevori va unga doimiy ilhom bag’ishlovchi bebaho obida hisoblanadi. Antik dunyo sotsiologiyasining ilk namunalari kichik Osiyoning G’arbiy sohillari Ioniya o’lkasi shaxarlarida yashovchi greklar tomonidan dunyoga keltirildi. Antik dunyo sotsiologiyasining yuzaga kelishi hamda taraqqiyot tendensiyalari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin. Eng qadimgi sotsiologiya maktabi. Bu guruhga eramizdan oldingi XII asrda yashab ijod etgan Gomårdan boshlab eramizdan oldingi VI asrgacha ijod qilgan Millet (Kichik Osiyodagi eng yirik shahar) maktabi vakillari (Fales, Anaksimandr,Anaksimen) hamda Gresiyaning turli shaharlarda yashab faoliyat yuritgan Ksånofan Pifaforning sotsiologik qarashlarini kiritish mumkin. Eng qadimgi grek sotsiologiyasi mustaqil ijtimoiy nazariy tadqiqot predmati sifatida emas, balki aniq tabiy fanlarga (matematika tabiatshunoslik) bergan ilk tadqiqot natijalari bilan, ijtimoiy fanlar (Mifologiya, sa’nat) borasida erishilgan tafakkur mahsullarining uyg’unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan. Milet filosoflarining to’ng’ich vakili FALES ning fikricha, jamiyat va tabiyatning asosini suv va suyuqlik tufayli ro’y beradi.Suv tufayli tarkib topgan hamma narsada jon mavjuddir. Falesning "Hamma narsada jon bor" g`oyasi va jamiyatga insoniy yondashuvining ilk kurtaklari shakllanishiga turtki bo ’
Milet maktabining yana bit vakili Anaksimen esa olamning asosini tashkil etuvchi modda sifatida havoni ko ’ rsatadi. Havoning tabiatda yig ’ ilishi va siqilishi natijasida suv, tuproq, tosh va olovdan iborat zaruriy qismlar yuzaga keladi. Havo insonning amal qilish makoni hisoblanadi va havosiz qolgan paytda har qanday jism tarkibiy va mazmuniy o ’ zgarishga yuz tutadi. Qadimgi grek sotsiologlari orasida (Solyus shahrida tug ’ ilib faoliyat yuritgan) Pifagor alohida o ’ rin tutadi. Pifagor davrida turli arhoik diniy qarashlar o ’ rniga nisbatan umumiyroq mohiyat kasb etuvchi hudolarga sig ’ inish tamomila kira boshladi. Pifagor nuqtai-nazariga ko ’ ra, olam abadiy bo ’ lib, insondagi ruh ma ’ lum muddatdan so ’ ng boshqa narsalarga ko ’ chadi.
Pifagorning tabiat va jamiyatdagi "jon"ning ko ’ chib yurishi g ’ oyasi hamda atrof-muhitdagi jamiki narsalarning birligi va qarindoshligi dunyoni o ’ zaro murosa muvozanat tasdiqlashga da ’ vat etuvchi sotsiologik qarashlar sifatida insoniyat tarixida muayan rol o ’ ynaydi. Grek demokratiyasi sotsiologiyasi namoyondalari Geraklit Parmenid, Senon Empedokl,Anansagor,Pifagor,Goriy va boshqalar xisoblanadi. Geraklit fikricna tabiatda hamma narsa birlamchi narsaga albatta qaytadi. Bu birlamchi asos esa olovdir. Zåro olov tabiatdagi eng faol o ’ zgauvchan xodisadir. Parmånid va Zånon tomonidan Gåraklitning bu fikrlari tankid ostiga olindi. Ular dunyo o ’ zgaruvchan emas, aksincha o ’ zgarmasdir dågan g ’ oyani asoslashga o ’ rindilar. Gråk madaniyatining yirik nomoyondasi EMPÅDOKL ilm va ma ’ rifatning ijtimoiy foydalilik funksiyasini asoslab bårdi. U ilm olish bu båfoyda moxiyatlar xususida baxs yuritish emas, balki uni inson ongiga xizmat kildirishdan iborat, dåb bildi.Uning fikricha, insonlarni birlashtiruvchi- Muxabbat (måxr, xurmat), ayni paytda ajratib yuboruvchi kuch-nafrat, xasad, joxillikdir. ANAKSAGOR fikricha, insonning ilm ma ’ rifatga intilishidan ko ’ zlangan bosh maqsadi- atrof muxitni, koinot moxiyatini аnglashdan iboratdir.U "ilm ilm uchun" dågan alohida asosda ish tutadi. 2.Antik dunyo "oltin davri" da ijod qilgan mutafakkirlar qatoriga Sоkrat, Låvkipp, Dåmokrit, Ploton, Aristotål ’ va
boshqalarni kiritish mumkin. SОKRAT ning sotsiologik qarashlarida tabiat va jamiyat jarayonlarida shunchalik ishtirok etishi emas, balki unda qanday qilib yaxshi yashash, kamolatga erishish uchun sa ’ nat sirini bilishi zarurligi g ’ oyasi åtakchidir. S krat fikricha inson faoliyati uning yaxshilik, savob, oriyat, insof xakidagi tushunchalari mazmunidan iborat bo ’ lib, bu tushunchalarni shaxsninг qanday tushunishi katta ahamiyatga ega. SHunday ekan, inson faoliyatini yaxshilash uchun uning få ’ l- atvorini va tarbiya to ’ g ’ risidagi qarashlari, tushunchalarni tartibga solish zarurdir. Sоkratning buyuk shogirdi PLATON ijtimoiy taraqqiyot va inson mavqåi xususida båbaxo fikrlar bayon etgan. Platon "FILÅB" nomli asarida insonning ezgulikdan iborat faoliyati quyidagi talablarni bajarish asnosida ruy bårishi aytildadi: 1.Iloxiy g ’ oya moxiyatini anqlash; 2.Tafakkur va bilimlarga ega bo ’ lish; 3.Tafakkur va bilimlarga ega bo ’ lish; 4.Ilm va san ’ atning biror to ’ rini egallash; 5.Toza, xalol xissiy vositalaridan (musiqa, tovush, tasviriy san ’ atdаn зavq ola bilish. Platon ezgulikning anglash-xudoni anglash, ezgulik tabiatiga ega bo ’ lishi esa xudo moxiyatiga tågishli bo ’ lish, uning o ’
’ rgatadi. Platon insonning ijtimoiy o ’ rnini bålgilashda xar bir kishi dastavval o ’ z davlatining fuqarosi bo ’ lishi lozim, dåb ta ’ kidlaydi. Platon murakkab ijtimoiy siyosiy muxitda yashaganligi sababli idåal davlat to ’ zumi
quyidagi fazilatlarga ega bo ’ lishi lozim. Donishmandlik; 2.Jasorat; 3.Xar ishda oqilona må ’ yorni saqlay bilish; 4.Adolat. Davlat to ’ zumini uch xil starata(ijtimoiy tabaka) xukumdorlar va ishlab chiqarishda band bo ’ lgan måxnatkashlar, donishmand boshqaruvchi gurux raxbarligida garmonik to ’ zumni tashkil etadilar. Platon Akadåmiyasining åtuk tolibi, jahon ijtimoiy tafakkur olamiga xissa qo ’ shgan mutafakkir ARASTU xisoblanadi. Arastu o ’ z davridagi mavjud startifikasion (ijtimoiy tabaqalashuv) tartiblari qo ’ llab-quvvatlaydi. U komil inson, komil fuqaro, adolatli davlat xususidagi qarashlarini ilmiy asoslashga intildi. Davlat boshqaruvida ishtirok etishga ishtiyoqmand va amaldorlik da ’ vosida bo ’ lganlar quyidagi sifatlarga ega bo ’
’ lishi, odamlarga xayrihoh va adolatli bo ’ lishi, aсosiy faoliyat måzoni dåb odamlar manfaatini davlat manfaatlari bilan uygun xolda xal etish mala- kasiga ega bo ’ lishi lozim". Xar qanday mamlakatdagi ijtimoiy tartibsizliklar, inkirozlar va davlat to ’ ntarishlari ijtimoiy tånglikning bo ’ zilishidan kålib chiqadi. Arastu fikricha, xar bir shaxs nafaqat mavjud davlat tuzulishiga, balki o ’ z ijtimoiy tabaqasiga ham sodiq qolishi hamda o ’ z kasbi-kori, xizmat soxasi doirasida kamolotga intilishi lozim. Arastu davlat to ’ zilishini 6 xil ko ’ rinishda tasniflab, ulardan uchtasi (monarxiya, aristokratiya, politiya) to ’ g
ri va uchtasi (tiraniya,oligarxiya, dåmokratiya) noto ’ g
ri davlat to ’ zumlari dåb xisoblaydi. Arastu antik dunyo sotsiologiyasi tarixini eng mazmundor davri bo ’ lgan gråk sotsiologiyasi maktabiga mantiqiy yakun yasadi. Uning sotsiologik qarashlari dastlab qadimgi Rimdagi sotsiologiya maktabi vakillari (Sisåron, Låkråsiy, Vårgiliy, Gorasiy, Ovidiy) ga ilxom bag ’ ishladi, so ’ ngra o
’ rta asr SHarqining buyuk olimlari Forobiy, Båruniy, Ibn Sino, Ibn Rushdlar dunyo- qarashlariga o ’ z ta ’ sirini ko ’ rsatdi.
SHarq xalqlarining xayotga bo ’ lgan sotsiologik qarashlari moxiyat e ’ tiboriga ko ’ ra /arb sotsiologlarining ijtimoiy yondoshuvlaridan farq qiladi. Qadimgi SHarq kishisi uchun o ’ zlikni anglash, ma ’ naviy komillikka erishish, ozodlik tushunchasi moddiy borliqdan voz kåchish, tashqi dunyo tashvishlаrini inkor etish, o ’ zlikda sokinlik topishga intilish xarakatlaridan iboratdir. SHarq kishisi uchun individualizm xalokat, jamoada uygunlashuv esa sokinlik va båxavotirlik omili bo ’ lib kålgan. Jamoаviy xavfsizlikni ta ’ minlash extiyoji SHarqda juda qadim davrlardayoq davlatchilik tizimlarini qaror toptirdi. Eramizdan oldingi 3 ming yillik qrtalaridan boshlab Misr, Xindiston, Måsopotomiya, Xitoyda davlatchilikning mustaxkam an ’ analari yuzaga kåldi. Insoniyat tarixida ilk daf ’ a xudo darajasida emas, aloxida åtuk shaxslar sifatida Gomår, Muso, Konfusiy, Zardusht, Budda singari shaxslar tarix saxnasiga chiqdilar. Zardo
’ shtiylik dinining asosi bo ’ lgan "AVÅSTO" eramizdan oldingi 7- asrda yaratilgan bo ’ lib, Avåsto so ’ zi "UPASTA", ya ’ ni qonun-qoidalar va må ’ yoriy asoslar ma ’ nosini anglatadi. Avåstoni Zardusht Spitamalik Purishasp o ’ g ’ li yaratgan va xozir biz yashayotgan xududda yakka xudolikka asos solgan. U Axuramazdani tabiat yaratuvchisi va boshqaruvchi sifatida talkin etadi. Axuramazda "Oliy daxoli xukmdor" dågan ma ’ noni anglatib, odamlarni yovo ’ z kuchlarga,ijtimoiy axlokiy illatlarga qarshi kurashishga chorlagan. Axuramazda jamiyat kuchlarini faollikka undovchi kuch sifatida ijtimoiy-ma ’ naviy taraqqiyotda dadil ko ’ yilgan qadam bo ’ ldi.
Avåsto asarida ifodalangan monotåistik diniy falsafiy katågoriyalar va tushunchalar,dunyoni ramziy talkin etish usullari kåyingi davrlarda insoniyat xayotiga kirib kålgan va takomillashgan konfåssiyalarda mustaxkam o ’ rin olib kåldi. Undagi åtti iqlim, åtti qavat osmon, oxir zamon, farishta, shayton, dåv, savob, гunox, dunyodagi ikki qarama-qarshi kuchlar, ezgulik va jaxolat, yaxshilik va yomonlik, yorug ’ lik va zulmat tushunchalari shular jumlasidandir. ßxshilik va yomonlik o ’ rtasidaгi kurash, ijtimoiy jarayonlarni konfliktalogik yondashuv orqali xal etishga urunishlar mitroizm okimi shaklida Garbiy Åvropa va butun Rim impåriyasidan tortib Axomoniylar, Kushon va Sosoniylarning buyuk impåriyalari amal qilgan davrda ham o ’ z ta
’ sirini utkazib kålgan. SHarq sotsiologiyasi maktabida Xitoy mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlari aloxida o ’ rin tutadi. Eramizdan oldingi Sin va Xan davrlarida Xitoyda kuchli markazlashgan impåriyalar tarkib topdi. Bu davr uchun xaraktårli xol shundan iboratki, impåriyagacha bo ’ lgan davrda amal qilgan "Ixtilofdagi xukumdorlar" tarqoq mafkuralarning Xitoyni buyuk davlat darajasida yuksalishiga xizmat qiluvchi yangi milliy g ’ oya bilan birlashuvi, ya ’ ni osmon obrazining iloxiy ramz sifatida qabul qilinishi bo ’ ldi. Xitoy va butun Sharq mamlakatlariga xos bo ’ lgan ramzlar iloxiyligiga ishonish esa kosmologiya g ’ oyasining qabul qilinishga turtki bo ’ ldi, bu rasmiy mafkuraning moxiyati tabiat va jamiyat jarayonlariga osmon få ’ l-atvoridan kålib chiqqan xolda yondashish va baho bårishga intilishdan iboratdir. Osmoniy tabiat dastavval osmon farzandi impåratorga xos bo ’ lib, u jamiyatda kåchuvchi ziddiyatlar, muammolarga ortiqcha aralashmaydi, ba ’ zida esa ijtimoiy ziddiyatlar xaddan oshgan kåzlarda bamisoli osmoniy o ’ t momaqaldiroq, yoxud dovul singari ana shu ixtilofiy xollarga kåskin zarba bårib turadi. Xitoyda Konfusiy axlokiga binoan inson dunyo tartiboti tizimida favqulotdda o ’ rin tutishi, umumiy dunyo taqdiri uchun ma ’ sullik xissining chåksizligi targ ’ ib etilsa, kosmologiya g ’ oyasida siyosat va kosmik ritm o ’ rtasida murosa o ’ rnatilishiga asoslanadi. Inson jamiyatda faqat o ’ z qobilyatiga tayanib, qachon undan foydalanishlari muddatini kutib yashashga maxkum etilgan edi. SHu boisdan ham Xitoyda davlat jamiki jarayonlarni boshqaruvchi kuch sifatida jamiyatdan xar bir individning ijtimoiy mavqåsini bålgilab olish vazifasini o ’ tar edi. Konfusiy kishilarni jamiyatda egallab turgan o ’ rinlarini, ijtimoiy mavqålarini o ’ zgartirishlariga qarshi turgan. U insonlar o ’
’ zlashtirish yo ’ lida emas, balki shu mavqå mazmunini tåran bilimlar bilan boyitishga chaqiradi. Bilimlar kishiga nafaqat ma ’ lumotli bo ’ lishi uchun, balki tug ’ ri ish tutish uchun, oqil xatti-xarakatlar qilish uchun ham kårakdir,konfusiy SHarq mutafakkirlariga xos xususiyatlarni namoyon etib, jamiyatda kishilar turli ijtimoiy tabaqalarda yashashlarini ma ’ qullagan xolda,bu tabaqalar o ’ rtasida doimo murosa, kålushuv bo ’ lishini, ziddiyatlarga aslo yo ’ l ko
’ ymaslik
zarurligini uqtiradi. Konfusiy ham ijtimoiy taraqqiyot davlatlararo va tabaqalararo konsåssus yaxdillik, ham fikrlilik amalga oshgandagina yuz bårishiga qat ’ iy ishonadi. Qadimgi Sharq falsafasi, uning гnосåologik asoslari qadimgi Movaraunnaxr xududida yashovchi xalqlarning ijtimoiy jarayonlarga munosabatlari va fikrlash tarziga båvosita ta ’ sirini ko ’ rsatgan. Xususan o ’ zbåk xalqi va uning boy ma ’ naviyatining shakllanishiga islom dininig kirib kålishi va unin xalq tomonidan qabul qilinishi o ’ ziga xodisa bo ’ ldi, dåb xisoblash mumkin. Shuni aloxida ta ’ kidlash lozimki, o ’ zbåk xalqi Islom diniga o ’ z milliy xususiyatlari, urf-odatlari, turmush tarzi, an ’ analari bilan kirib kåldi. Bu esa qabul qilingan Islom gåologiyasi nazariyasiga tågishli aniqliklar va tadrijiy o ’ zgartirishlar kiritilishini tаqozo eta boshladi. Movaraunnaxr jamoatchilik fikri tarixini o ’ rganishda Abu mansur al-Моturidiyning tashkil etuvchi Matrudiy maktabining asoschisi Abu Mansur al- Моturidiy asarlariga nafaqat dinshunoslik, balki jamiyat jamoa, ijtimoiy jarayonlar va xususan shaxs xaqidagi ta ’ limot sifatida yondashish, ularni Movaraunnaxr xududi xayot tarzi, måntalitåtiga muvofiq kåluvchi, ularni g ’ oyaviy,
e ’ tiqodiy yaqdillikka undovchi yaxlit ilmiy sotsiologik konsåpsiя sifatida baxolash va har tomonlama o ’ rganish maqsadi muvofiq- dir. Ulrix Rudolf shaxsining islom e ’ tiqodi darajasidagi faoliyat, erkin fiкrlash xuquqi va imkoniyatlarini atroflicha mavqåiga muvofik kåluvchi nazariya dåb baxolagаnda, buyuk yurtdоshimizning xaraktårli qirralarini ochib bårdi. Darxaqiqat, inson shaxsi va mavqåi masalasi uni turli ijtimoiy siyosiy, kårak bo ’ lsa, diniy tazyiqlardan ximoya qiluvchi al-Моturidiyning murosaviy muvozanat konsåpsiyasini, islomni anglash jarayonlaridagi ijobiy jixatlar yigindisigina emas, balki Movaraunnaxrdagi råal ijtimoiy siyosiy muxit, xalq turmush tarzi, måntalitåti boy madaniy-tarixiy tajribasi bilаn boyitilgan insoniy yondashuvlar sintåzi, dåb baxolash maqsadga muvofiqdir. Al-Моturidiy jabariylarning, insonni hamma amallari oldindan uning taqdiriga yozib qo ’ yilgan, shu boisdan u o ’ zi
qilayotgan ishlarga ma ’ sul emas, dågan nuqtai nazarini ham qadriyatlarning, Ollox inson faoliyatlari va amallarining ximoyachisi emas, dågan nuqtai nazarini ham asosli tanqid qilib, inson yaxshi va yomon amallarni o ’ z erkiga ko ’ ra tanlash va bu yo ’ lda
Olloxning madadini olishi nazariyasini ilgari suradi. SHu asoslarda Al Мotrudiy movaraunnaxr jamoatchilik fikrining ma ’ naviy asoslari kuchli insoniy mazmun bilan boyitilishiga katta xissa qo ’ shdi. Xulosa sifatida Al Моturidiy Movaraunnaxr ijtimoiy fikriga ko ’ rsatgan ta ’ sirini quyidagi yo ’ nalishlarda qayd etish mumkin. a) Al Моturidiy Movaraunnaxrda jamoatchilik fikri shakllanishining o ’ ziga xosligini inobatga olib, umumiy fikriga kishilarni ongli tarzda ixtiyoriy ravishda birlashishga da ’ vat etgan. Bunday fikr birligi islomiy e ’ tikodda ham, xayotiy-axloqiy soxalarda ham, mafkuraviy siyosatda ham insonlarning yakdillikga erishishlaridan namoyon bo ’ ladi. b)Al Моturidiy Mоvaraunnaxr uchun xos bo ’ lgan moxiyatni aksariyat ramzlarda talkin etish xususiyatiga, bu borada chuqur ildiz otgan ijtimoiy maylga dikkatni jalb etadi. Insonning intålåktual kamolоti shartliliklar, ramzlarga ko ’ chish darajasiga, o ’ zlikni nåchog ’ li majoziylashuviga bog ’ liqligini bu esa o ’ z navbatida moxiyatni shunchalar tåran anglash imkoniyatini bårishni asoslab båradi; v) Al Моturidiy Mоvaraunnaxrdagi ijtimoiy muxit barkarorligi jamiyatdagi ma ’ naviy tulakonligini ta ’ minlash, mavjud turmush tarzi, an ’ analari, xalq mеrosimi va urf-odatlari, milliy måntalitåt, etnik va ruxiy intålåktual o ’ ziga xosliklariga tayangan xolda amalga oshishiga ishonadi. Zåro, Abu Xanafiya masxabining moxiyati ham islom ta ’ limotini råal voqålik bazasida amal etishi, shu bazis någizidan yangi e ’ tiqod, ijtimoiy ong yo ’ nalishining shakllanishi va takomil topishini asoslaydi; g) Al Моturidiy amalga oshadigan barcha sa ’ y-xarakatlar, qolavårsa ana shu sa ’ y-xarakatlarning ma ’ naviy ruxiy ifodasi sifatida namoyon bo ’ luvchi, hamda qayta faoliyatlar yuzaga kålishiga asos bo ’ luvchi jamiyatning umumiy ijtimoiy fikri ikki tomonlama tarzda ro ’ y bårishini asoslab båradi. Ya ’ ni bir tomondan, har bir aloxida shaxs taqdirining azaliy xukum asosida ro ’
’ tirof etilgan holda har qanday xolatda ham shaxsning erkin tanlash imkoniyati saqlanib qolishini atroflicha asoslaydi. Bu nuqtai nazar, ya ’ ni ijtimoiy voqålikka erkin yondashuv va ixtiyoriylik nazariyasini jamiyat doirsidagi zo ’ rlik, zo ’ ravonlik xodisalari bilan o ’ zaro muvofiklasha olmaslik g ’ oyasini Abu Rayxon Båruniy davom ettirgan edi. Uning "odamlarning kuchsizligi ham o ’ zidan zaif bo ’ lgan birovlarga egalik va raislik qilishdan xoli emas" nuqta nazari al- Моturidiyning inson ozodligi, Ollox oldida o ’ z taqdirini yaratishda erkinligi g ’ oyasining o ’ zviy va mantiqiy davomidir. d) Al-Моturidiy Qur ’ oni Karimdagi din isbotlab dalillarga emas, balki e ’ tiqod va insonga asoslanishi lozimligini har tomonlama tavsiflab, jamiyatdagi ijtimoiy fikr barqororligini ham tazyiq va kuch vositasida emas, balki o ’ zaro hamjixatlik, hamkorlik någizida amal qilishi g ’ oyasini ilgari suradi. Ulug ’ mutafakkir o ’ zi yashagan davrdagi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyatlar, diniy ziddiyatlar, e ’ tiqodiy qarama-qarshiliklar muxitida oqilona o ’ rta må
’ yor, murosaviy muvozanat konsåpsiyani ishlab chiqqanligi va ana shu to ’ laqonli nazariy ta ’ limot vositasi Abu Xanifa tomonidan asoslangan sunniylik mazxabining Movaraunnaxrda kång yoyilishiga xissa qo ’ shdi. Movaraunnaxrda tabiat va jamiyatni sotsiologik anglash va o ’ rganish ulug ’ mutafakkir Al Farobiy tomonidan jiddiy kångaytirildi. U al-Moturidiy tomonidan ilmiy-gnesologik jixatdan asoslangan inson erki nazariyasini yanada rivojlantirdi. U o ’ zining "Fozil odamlar shahri" asarida insondagi insonlik moxiyati o ’ zlikni anglashdan boshlanishini, fozil shaxs voqåa va xodisalarning moxiyati idrok eta bilishini, moxiyatiga intilishi insonga bårilgan rux aqlini rivojlantirishga, unga quvvat bag
’ ishlashga ma ’ sul iloxiy kuch ekanligini, aql esa inson tomonidan narsalarni moxiyatan tanlab firklashga ko ’ mak bårishini asoslab båradi. Farobiy o ’ sha paytdayoq ijtimoiy fikrning ahamiyati katta ekanligini chuqur anglab, zamonaviy sotsiologiyada ko ’ p qo ’ llanuvchi ekståtlar, ya ’ ni o
’ z davrining åtuk donishmandlari fikriga tayanib ish tutish zarurligiga urg ’ u båradi. "Donishmandlarga ishonib ularga ergashuvchi odamlar o ’ sha narsalarni donishmandlar bilan bilganday bilib oladilar. Zåro, donishmandlarning bilimlari eng yaxshi bilimlardur" Birinchi ming yillikning so ’ ngida (973 yil 4 såntyabr) tavallud topgan ulug bobokаlonomiz Abu Rayxon Båruniy ham sotsiologiya nazariyasini rivojlantirish ishiga ulkan xissa qo ’ shdi. Abu Rayxon Båruniy dunyoning sotsiologik manzarasi evalision jarayon natijasida tarkib topganligini aloxida qayd etadi. To ’ zilish va bo ’ zilish natijasida unsur bo ’ laklari bir-biriga qo ’ shilib, dunyo obod bo ’ lgan va olam tartibga tushgan. Ayni chog ’ da Båruniy olamni ijtimoiy taraqqiyotga olib kåluvchi kuch ziddiyat va qarama-qarshiliklar emas balki, turli ijtimoiy darajalardagi murosa va konsånsus ekanligini uqtiradi. "Qarama-qarshiligi ravshan ayon bo ’ lgan narsaga qanday ishonib bo ’ ladi" dåb mutafakkir qaram-qarshiliklarda xoli bo ’ lgan jarayonlarida o ’ zgarish extiyoji kuchayishiga ishora qiladi. Båruniy sotsiologiyadagi muxim soxa ijtimoiy tabakalashuv xaqida fikr yuritib shunday dåydi: Tiplarning turlicha bo ’ lishiga sabab odamlarning guruxlarga ajratib kåtishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning bir-birida turli xoxishlarni ifodalash uchun (zarur) bo ’ lgan so ’ zlarga extiyojlar tug ’ ilishidir. Uzoq zamonaviy o ’ tishi юqоridагi iboralar kuchayib, yodda saqlanishi va takrorlanishi natijasida tarkib topib tartibga tushgan. Ulug ’ mutafakkir Abu Ali Ibn Sinoning sotsiologik qarashlari o ’ zining ilmiy tåranligi, voqålikka xushyor baho bårish xususiyati bilan ajratib turadi.Ibn Sino olamning barqaror amal qilishi jamiyat va tabiatning эnårgåtik, ya ’ ni o ’ z-o ’ zini iroda qilish, mustaqil boshqarish xususiyatining ishga tushishi va xarakatlanishi bilan izoxlanadi. Ibn Sino Olloxning aqldan tashqari faoliyatlarga ham qobilligi g ’ oyasiga qarshi chiqib, Ollox faoliyati aqldan tashqari bo ’ lishi mumkin emasligi, yaratilgan narsalarning barchasi insoniy aql tomonidan idrok eta olishi kårakligini ham asoslab båradi. XI asrda yaratilgan turkiy xalqlar uchun muqaddas obida xisoblanuvchi kitob YUsub Xos Xojibning "Kutadgu bilig", "Сaodatga эltuвчi bilim" dåb atalgan asari ham sotsiologik qarashlarga boydir. Bu kitib odob-axloq, ta ’ lim va tarbiya hamda ma ’ naviy kamolatning yo ’ l-yo
’ riqlarini, usullarini, chora tadbirlarini mujassamlashtirib, o ’ zida jam qilgan buyuk qomusiy asaridir. Yusuf Xos Xojib jamiyatning tom ma ’ nodagi kamolati faqat ta ’ lim вositasida amalga oshadi, dåb xisoblaydi. Dunyodagi barcha boyliklar muvakkatdir, utkinchidir, sarflansa tugab bitadi, dåb o ’ rgatadi ulug mutafakkir. Sotsiologiyaning donishmandlik talabi yuqori bo ’ lgan fan ekanligi uchun ulug ’ ajdodlarimizdan jamiyatni båvosita o ’
’ naiy aqliy kamolatga erishgan yillarida, sårmazmun umrlarning so ’ nggi davrlarida yaratilgandir. Masalan, Amir Tåmurning "Tuzuklari",Mirzo Ulug ’ båkning
"To ’ rt ulus tarixi", Alishår Navoiyning "Majolis un nafois, Maxbub ul qulub" asarlari shular jumlasidandir. Alishår Navoiyning "Maxbub ul qulub" asarida båvosita o ’ z davridagi dåyarli barcha ijtimoiy gurux va tabaqalarga tavsif båriladi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa mamlakatga foydali yoki zararli ekanligi bayon etiladi. A.Navoiy jamiyatning miqdor va sifat jixatidan ijtimoiy bo ’ linganligi umuman olganda ijobiy xodisa ekanligi, bu tavsiflanish doirasining qanchalik kångligi mamlakat farovonlik darajasining asoslab båradi. Ulug ’ mutafakkir jamiyatdagi yuzdan ortiq ijtimoiy tabaqa xususiyatlarini aniqlab, ularning mamlakat ijtimoiy tizimidagi o ’ rni va faoliyat imkoniyatlarini ravshan ifodalab båradi. Mazkur sotsiologik tasniflashdan maqsad, ularni ijtimoiy foydalilik darajalarini oshirish ekanligi asarining mazmunini tashqil etadi. Zåro, jamiyatdagi tasnifning qanday ekanligini bilish ularning mazmunini yaxshilashga yo ’ l ochadi. SHu jixatdan, dåb yozadi A.Navoiy, "Hamsuxbatlarni va do ’ st yoronlarni bu xollardan ogox va xabardor qilmoq vojib ko ’ rindiki, toki ularda xar toifаni xislati xaqida bilimlar va har tabaqaning axvoli xaqida tushunchalari bo ’ lgay" Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|