1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

 
Инвестиция фаолиятидан 
даромад 
 
Суғурта фаолиятидан 
даромад
 
Су
ғу
рт
а
 
м
ук
оф
отла
ри су
м
м
ас
и
 
Қайта cуғурталаш 
бўйича зарарларни қоплаш 
суммаси
 
Комиссион ва брокерлик 
рағбатлантируви суммаси 
Суғурта
мукофотлари 
Биргаликда
суғурталаш
мукофотлари 
қайта
суғурталаш
мукофотлари
Кўчмас мулк 
Низом жамғарма-
сидаги улушлар 
Банк депозитлари 
Қимматли қоғозлар 
Кредитлар 
Бошқа 
инвестициялар 

---

undirib oladi. 
Sug’urta tashkiloti vositachilik vazifasini ham bajarishi mumkin. Masalan, 
riskni qayta sug’urtalashga o’tkazish jarayonida sug’urtachi vositachilik haqini 
undirib oladi. Sug’urta tashkiloti ayrim holatlarga ko’ra, riskni boshqa 
sug’urtachiga siylov etishi orqali vositachilik va brokerlik rag’batlantirishlarini 
olishdan ham daromad ko’rishi mumkin. 
Teng ulushdagi qayta sug’urtalash shartnomasida qayta sug’urtachiga tantem 
to’lovlari ham nazarda tutilishi sug’urtachining qayta sug’urtalovchining foydasida 
o’z ulushiga ega bo’lishi shaklidir. 
B) investitsiya joylashtiriluvidan olingan daromadlar. Sug’urta tashkilotining 
ushbu faoliyati to’g’ridan-to’g’ri sug’urta faoliyati bilan bog’liq emas. 
Sug’urtachining investitsiya joylashtirish imkoniyati sug’urta mukofotlari 
hisobidan yuzaga keladi. Odatda, sug’urta mukofotlari ma’lum vaqt oralig’ida 
sug’urtachi ixtiyorida bo’lishi davrida amaldagi me’yoriy qoidalarga asoslanib, 
daromad aktivlariga joylashtirilishi unga investitsiya daromadlarini keltiradi. 
Investitsiya imkoniyatlari bo’yicha uzoq muddatga hayotni sug’urtalash zaxiralari 
ko’proq manfaatlidir. 
Sug’urta tashkilotining investitsiya faoliyatidan oladigan daromadlari 
tarkibi: 
- bank jamg’armalari foizlari; 
- aktsiyalardan dividend foizlari; 
- qimmatli qog’ozlardan daromadlar; 
- ko’chmas mulkdan olingan daromadlar kabilardan iborat bo’ladi. 
Bu faoliyatning ahamiyatli jihati shundaki, sug’urtachi o’z mijozlariga bonus 
to’lovlarini aynan investitsiya joylashtiriluvidan oladigan manbalari hisobidan 
to’laydi. 
Investitsiya bozorlari rivojlangan mamlakatlarda ushbu faoliyatdan 
sug’urtachining olgan daromadlari ayrim sug’urtalash turlari bo’yicha sug’urta 
operatsiyalarini amalga oshirishda yuzaga kelgan zararlarni qoplash imkoniyatini 
bermoqda. 
Shu nuqtai nazardan sug’urta tashkiloti investitsiya faoliyatini samarali olib 
borishi uning daromad manbalari tarkibida muhim ahamiyat kasb etadi. 
V) sug’urta tashkilotining boshqa daromadlari. Sug’urtachi sug’urta 
operatsiyalarini amalga oshirishi va investitsiya joylashtiriluvidan tashqari boshqa 
faoliyatdan ham daromad olishi mumkin. 
Bunday daromadning manbalari: 
- depo mukofotlar hisobiga o’tkazilgan foiz summalari; 
- regress tartibida olingan summalar; 
- asosiy fondlar, moddiy boyliklar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan 
foyda; 
- ijarachilik faoliyatidan olingan daromadlar; 
- sug’urta zaxiralarining qaytim summalari; 
- o’qitish, maslahat ishlarini olib borish bo’yicha undirilgan to’lovlar 
hisoblanadi. 

---

Sug’urtachining sug’urta xizmatlarini sotuvidan tashqari olgan daromadlari 
asosan o’z filiallariga ish qog’ozlarini (hisobot blanklari va shu kabilarni) 
tayyorlab berish, ularning yangi «mahsulot»ini reklama qilish kabilar hisobiga 
olinadi. Ayrim hollarda ular ijara munosabatlari orqali ham shakllantiriladi. 
Sug’urtachining sotuvdan tashqari daromadlarini hajmi sug’urta tashkilotining 
kattaligiga bog’liqdir. 
Sotuvdan tashqari daromadlarni olish uchun amalga oshirilgan xarajatlarni 
sug’urta faoliyatiga yoki sug’urtadan boshqa faoliyatga taalluqli ekanligini 
aniqlash murakkab kechadi. Shuningdek, sug’urta tashkiloti ma’lum bir sug’urta 
turi bo’yicha sug’urtalashni amalga oshirmayotgan bo’lsa-da, uni yo’lga qo’yish 
yuzasidan xarajatlarni sotuvdan tashqari daromadlari hisobiga bajaradi.
Ma’lumki, sug’urtada risklar transformatsiyasi jarayonida hamda bosh 
tashkilot va filiallar (yakuniy moliyaviy natija balansi yoki hisob raqamiga 
egaligiga ko’ra) o’rtasida mas’uliyat taqsimotining mexanizmi turlichadir.
Sug’urta faoliyati – sug’urta hodisasi yuz berishi oqibatida 
sug’urtalanuvchining zararini qoplash bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos iqtisodiy 
faoliyat turidir. Sug’urta hodisasi yuz berishi yoki bermasligiga ko’ra qoplama 
to’lashning ilmiy asoslanganlik (o’rganilgan, hisoblangan, aniqlangan) me’yorini 
belgilash va ko’rilgan zararni sug’urta tashkilotining zaxira fondidan to’lash 
maqsadga muvofiqdir.
Sug’urta hodisasining yillar bo’yicha yuz berishi ehtimolligi turlichadir. 
Ayrim aniq bir yilda bu hodisalarning soni ko’p bo’lishi ham mumkin. Aynan shu 
yil bo’yicha sug’urta tashkilotining faoliyati zarar bilan tugashi mumkin. Zaxira 
fondining mablag’i etishmasligi holatida sug’urta tashkilotida qolgan daromad 
hisobidan uning har yilgi zaxira fondiga ajratma me’yorini qayta ko’rib chiqish 
zarur. Statistik ma’lumotlarga asoslanib, qayd etish kerakki, sug’urtaning ko’p 
turlari bo’yicha amalga oshirilgan sug’urta qoplamasi undirilgan mukofotlari 
summasiga nisbatan past foizlarni tashkil etadi. Shunga asoslanib, tariflarni 
oshirish emas, balki uning tarkibini o’zgartirish mantiqan to’g’ri bo’ladi.
Qayta sug’urtalash shartnomasini tuzishda qayta sug’urtalovchi (xalqaro 
terminda «tsedent») qayta sug’urtalash mukofotining ma’lum qismini yoki 
hammasini deponentga o’tkazishi nazarda tutilishi mumkin. U shartnoma davri 
tugashi hamda sug’urta hodisasi yuz bermagan taqdirda mazkur mukofotlar 
hisobidan olingan depo foizlari bilan birgalikda qayta sug’urtalovchi hisobiga 
o’tkaziladi. Uning hajmi (foizda) shartnomada qayd etilgan bo’ladi. 
Shunday kafolat berilishi qayta sug’urtalash mukofotlarini moliyaviy zaxira 
sifatida ishlatish imkoniyatini oshiradi.
Fuqarolik qonunchiligiga binoan sug’urta tashkiloti o’z mijozi manfaatlarini 
himoya qiluvchi vakil sifatida sug’urta hodisasiga sababchi bo’lgan aybdor 
shaxsga regress da’vo qilish huquqiga ham egadir. Odatda regress tartibidagi 
summa sug’urtachi o’z kafilligini bajarib bo’lganidan keyin undiriladi. Bunday 
faoliyat natijasida undirilgan summa sug’urta tashkilotining sug’urta ta’minoti 
to’lovlari bo’yicha xarajatlarini qoplash uchun manba hisoblanadi.
Sug’urta tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida o’z faoliyatida 

---

foydalanilayotgan asosiy fondlarini sotish huquqiga egadir. Shunda faoliyat 
bo’yicha sug’urtachining foydasi asosiy fondni sotishdan olgan tushum summasi 
bilan mulkning balans (qoldiq) bahosida hisobdan chiqarish summasi o’rtasidagi 
farq sifatida aniqlanadi. Sug’urta tashkilotining mulki ijaraga berilishi mumkin. 
Masalan, ko’chmas mulk ob’ektlari hamda asosiy fondlardan ayrim hollarda ijara 
ob’ekti sifatida foydalaniladi. Bu faoliyat natijasida undirilgan ijara to’lovi ham 
sug’urtachining daromadi hisoblanadi.
Sug’urta tashkilotining yana bir daromad manbai o’qitish, maslahat ishlari 
uchun undirilgan to’lovlar summasi, shuningdek, risk-menejment bo’yicha 
xizmatlar ko’rsatishi, dastur «mahsulot»larini o’rnatib berishi kabilar hisoblanadi. 
Bu daromadlar sug’urtaga to’g’ridan-to’g’ri daxldor bo’lmasa-da, ammo u bilan 
uzviy bog’liqlikda shakllanadi.
Sug’urta tashkiloti daromadining shakllanish mexanizmi, tarkibi va 
tuzilishini o’rganish uning o’ziga xos faoliyat turi ekanligini namoyon etadi. 
2.
Sug’urtachining jami mablag’lar sarfi sug’urta «mahsulot»i tannarxini 
tashkil etadi. U amaldagi me’yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi hamda 
sug’urtachi xarajatlarning tarkibini belgilashi uchun asos hisoblanadi. Soliqqa 
tortish bazasini aniqlashda sug’urtachining jami xarajatlari va ularning tarkibini 
aniqlashtirish ham talab etiladi.
Sug’urta tashkiloti xarajatlarining tarkibi ham xilma-xildir (2-chizma). 
Sug’urta tashkilotining xarajatlari sakkiz turdan iborat bo’lib, har bir tur o’z 
navbatida, asosiy va maqsadli faoliyat hamda xarajatlarning amalga oshirilishi 
vaqtiga qarab guruhlanadi. Sug’urta tashkiloti xarajatlarining turlariga 
to’xtaladigan bo’lsak, ular o’z ahamiyatiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
a) sug’urtani amalga oshirish xarajatlari. Bu xarajatlar sug’urtachi faoliyatini 
moliyalashtirish uchun amalga oshiriladi. Sug’urta tashkiloti faoliyatini tahlil 
etishda mazkur xarajatlar tarkibini ma’lum belgilariga ko’ra guruhlash maqsadga 
muvofiqdir. 
Sug’urtachining faoliyati jarayonida mablag’lar sarf etilishi yuzasidan 
belgilangan vazifalarga ko’ra, sug’urta tashkiloti daromadi va zararlari haqidagi 
hisobotiga mos ravishda sug’urta ishini yuritish xarajatlari tarkibini quyidagicha 
guruhlash mumkin:
- shartnomalarni tuzish va bajarish xarajatlari; 
- investitsiya faoliyati bo’yicha xarajatlar; 
- boshqaruv xarajatlari. 
B) sug’urta ishini yuritish xarajatlari sarflanishiga ko’ra quyidagicha bo’lish 
mumkin: 
- ish haqi to’lovlari; 
- davlat fondlariga ajratmalar, xodimlarni tayyorlash xarajatlari, reklama 
hamda marketing xarajatlari, xo’jalik xarajatlari va boshqalar; 
Sug’urta ishini yuritish xarajatlarining yuzaga kelishi davriga ko’ra, ularni
quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 

---

2-chizma