1. Moliya / Banklar va boshqa kredit muassasalari. Kreditlar]

aktivlar — kredit, mikroqarz, overdraft, lizing, faktoring, qimmatli qog‘ozlar, investitsiyalar, boshqa banklardagi mablag‘lar, hisoblangan foizsiz daromadlar, bankning boshqa xususiy mulklari, bo‘lib-bo‘lib to‘lash shaklida sotilgan mulklar, balansdan tashqari moddalar (chaqirib olinmaydigan kredit majburiyatlari, foydalanilmagan kredit liniyalari, akkreditivlar, kafolatlar) hamda hisoblangan foizlardan tashqari boshqa barcha talablar;”;
yettinchi xatboshi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“ta’minlanmagan aktivlar — ta’minoti belgilangan tartibda rasmiylashtirilmagan aktivlar;”;
quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to‘ldirilsin:
“ishonchli (e’timodli) aktivlar — bank hisobvarag‘ida muntazam pul oqimi mavjud bo‘lgan, yaxshi obro‘ va kredit tarixiga ega qarz oluvchilarga ta’minotsiz ajratilgan aktivlar.”.
2. Quyidagi mazmundagi 1¹-band bilan to‘ldirilsin:
“1¹. Aktivlar sifatini tasniflash va ularni bank balansida aks ettirish bank va qarzdor o‘rtasida tuzilgan shartnoma shartlarini o‘zgartirmaydi, shu jumladan shartnoma shartlariga muvofiq bank tomonidan asosiy qarz va unga hisoblangan foizlarni, shuningdek shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun jarima va penyalarni to‘liq miqdorda qarzdordan undirish huquqini bekor qilmaydi.”.
3. 9 va 10-bandlar quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“9. Qarzlarning o‘z muddatida to‘lanishiga shubha tug‘dirmaydigan aktivlar sifati “standart” deb tasniflanadi. Bunda:
qarz oluvchi yuridik yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxs moliyaviy jihatdan barqaror hisoblangan, yetarli miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud majburiyatlarni, jumladan mazkur qarzni qondirish uchun yetarli pul mablag‘lari oqimiga, shuningdek amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan strategik rejaga, bozorda raqobatdoshlik qobiliyatiga, yaxshi mahsulotni ishlab chiqarishga va o‘z mahsuloti bo‘yicha marketing rejasiga ega bo‘lishi;
qarz oluvchi (birgalikda qarz oluvchi) jismoniy shaxs barqaror daromad manbaiga ega hamda daromadlari bankdan olingan kredit va foizlarni to‘lashga yetarli, yaxshi kredit tarixiga ega, ya’ni oldin olgan barcha kreditlari bo‘yicha to‘lovlarni va boshqa majburiyatlarni o‘z vaqtida bajargan bo‘lishi kerak.
Ta’minot “yaxshi ta’minlangan” kredit mezonlariga mos kelishi lozim. Jumladan, ta’minot turlari notarial jihatdan tasdiqlangan bo‘lishi (agar qonun hujjatlarida notarial tasdiqlanishi nazarda tutilgan bo‘lsa), zarur hollarda, tegishli mulk bitimini ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatga olinishi, shu jumladan tijorat bankining garov mol-mulkiga doir huquqlari to‘g‘risidagi yozuv garov reyestrida aks ettirilishi zarur.
Tijorat banki kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda uni ta’minot hisobidan undirib olishga haqli. Ta’minotga doir taqdim etilayotgan barcha hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi lozim. Bundan ishonchli (e’timodli) aktivlar mustasno bo‘lib, ularning asosiy qarzi va foizlari bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorliklari mavjud bo‘lmasa, bunday aktivlar sifati “standart” deb tasniflanadi.
10. Sifati “standart” deb tasniflangan aktivlar qaytarilishida muammolar kuzatilmaydi.
Qarzdor tomonidan oxirgi 180 kunda aktivlarning asosiy qarzi va (yoki) foizlari bo‘yicha muddati 30 kungacha kechiktirilgan yagona holat mavjud bo‘lsa, ushbu aktivlar sifati “standart” deb tasniflanadi, ishonchli (e’timodli) aktivlar bundan mustasno.
Bunda shartlari qayta ko‘rilgan aktivlar sifati “standart” deb tasniflanishi mumkin emas.”.
4. 11-bandning ikkinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar tijorat banklari tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng qolgan sof foyda hisobidan mazkur Nizom kuchga kirgan kundan keyin ajratilib, hisobot sanasiga sifati “standart” deb tasniflangan aktivlar qoldig‘idan kelib chiqqan holda bank foydasini taqsimlash bo‘yicha aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq tashkil qilinadi.”.
5. 12-band quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“12. Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendensiyalar mavjud bo‘lib, agar ular bartaraf etilmasa, moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan aktivlar sifati “substandart” deb tasniflanadi.
Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, aktivlarning sifati “substandart” deb tasniflanadi:
moliyaviy holati yoki ta’minotni nazorat qilish borasida shubhalar bo‘lsa;
kredit hujjatlarida yetarlicha axborot yoki ta’minot bo‘yicha hujjatlari bo‘lmasa;
qarzdorning 2-son kartotekasi mavjud bo‘lib, undagi to‘lov hujjatlarining muddati 30 kundan oshmagan bo‘lsa (faoliyati mavsumiy xususiyatga ega qarzdorlar bundan mustasno);
oxirgi 180 kun ichida aktivlarning asosiy qarzi va (yoki) foizlari bo‘yicha muddati 30 kungacha kechiktirilgan bir nechta holatlar mavjud bo‘lsa;
ishonchli (e’timodli) aktivlarning asosiy qarzi va foizlari bo‘yicha 30 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa;
ta’minlangan aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 30 kundan ortiq, lekin 90 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa.”.
6. 14-band quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“14. Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, aktivlarning sifati “qoniqarsiz” deb tasniflanadi:
asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun yetarli bo‘lmasa, ta’minotga qo‘yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy vositalarini sotish, to‘lanishi lozim bo‘lgan qarzlarni uzaytirishlarni hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topish talab etiladigan bo‘lsa;
qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun yetarli bo‘lmasa;
qarz oluvchining kapitali yetarli darajada bo‘lmasa;
qarzdorning 2-son kartotekasida 31 kundan ortiq, lekin 90 kundan oshmagan muddatga kechiktirilgan to‘lov hujjatlari mavjud bo‘lsa (faoliyati mavsumiy xususiyatga ega qarzdorlar bundan mustasno);
ushbu sohaga nisbatan tendensiya va istiqbollar barqaror bo‘lmasa;
ta’minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lsa (ishonchli (e’timodli) aktivlar bundan mustasno);
ishonchli (e’timodli) aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 31 kundan ortiq, lekin 90 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa;
ta’minlangan aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 91 kundan ortiq, lekin 120 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa.”.
7. 17-bandda:
to‘rtinchi xatboshi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“qarzdorning 2-son kartotekasida 91 kundan ortiq, lekin 180 kundan oshmagan muddatga kechiktirilgan to‘lov hujjatlari mavjud bo‘lsa (faoliyati mavsumiy xususiyatga ega qarzdorlar bundan mustasno);”
quyidagi mazmundagi xatboshilar bilan to‘ldirilsin:
“ishonchli (e’timodli) aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 91 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa;
ta’minlangan aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 121 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa.”.
8. 20-bandning to‘rtinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“qarzdorning 2-son kartotekasida muddati 180 kunga kechiktirilgan to‘lov hujjatlari mavjud bo‘lsa;”.
9. Quyidagi mazmundagi 21¹ — 21³-bandlar bilan to‘ldirilsin:
“21¹. Agar ikki yildan ortiq muddatga ajratilgan aktivlar bo‘yicha asosiy qarz va unga hisoblangan foizlarni qaytarish grafikka asosan oxirgi olti oyga belgilangan bo‘lsa yoki shartnomada aktivlarni qaytarish grafigi bo‘lmasa, bunday aktivlar sifatining tasnifi bir toifaga pasaytirilishi lozim.
21². Respublika hududidagi banklarga joylashtirilgan aktivlar (vakillik hisobvaraqlari, banklararo depozitlar va kreditlar) sifati quyidagicha tasniflanadi:
asosiy qarz va (yoki) foizlarni qaytarish muddati 10 kungacha kechiktirilganda — “qoniqarsiz”;
asosiy qarz va (yoki) foizlarni qaytarish muddati 11 kundan 30 kungacha kechiktirilganda — “shubhali”;
asosiy qarz va (yoki) foizlarni qaytarish muddati 31 kundan kechiktirilganda, shuningdek aktiv joylashtirilgan bankning litsenziyasi chaqirib olingan yoki boshqa tartibda uni tugatish ishlari boshlanganda — “umidsiz”.
Bunda aktiv joylashtirilgan banklarning moliyaviy ko‘rsatkichlari hamda Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan normativlarning bajarilishi muntazam o‘rganib boriladi.
21³. Respublika hududidan tashqaridagi banklarga joylashtirilgan aktivlar (vakillik hisobvaraqlari, banklararo depozitlar va kreditlar) sifati quyidagicha tasniflanadi:
aktivlar joylashtirilgan bank “Standard & Poor`s”, “Fitch Ratings” va “Moody`s Investors Service” reyting kompaniyalarining investitsion reyting baholariga yoki Markaziy bank tomonidan tan olinadigan boshqa reyting kompaniyalarining ushbu baholarga teng bo‘lgan reyting baholariga ega bo‘lganda — “standart”;
aktivlar joylashtirilgan bank “Standard & Poor`s”, “Fitch Ratings” va “Moody`s Investors Service” reyting kompaniyalarining investitsion reyting baholaridan yoki Markaziy bank tomonidan tan olinadigan boshqa reyting kompaniyalarining ushbu baholardan past reyting bahosiga ega bo‘lganda, shuningdek ushbu banklarning reyting baholari investitsion reyting baholaridan pasaytirilganda — “substandart”;
aktivlarning asosiy qarz va (yoki) foizlari bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorliklar mavjud bo‘lganda — “umidsiz”.
Bunda aktiv joylashtirilgan banklarning moliyaviy ko‘rsatkichlari hamda reyting baholari muntazam o‘rganib boriladi.
Aktivlar joylashtirilgan bank ikki yoki undan ko‘p reyting kompaniyalarining baholariga ega bo‘lganda, hisob-kitoblarda eng past reyting bahosi hisobga olinadi.”.
10. 26-bandda:
quyidagi mazmundagi oltinchi va yettinchi xatboshilar bilan to‘ldirilsin:
“tavakkalchilik darajasi past bo‘lgan mamlakatlar hukumatlari va Markaziy banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar garovi, shuningdek bu mamlakatlar hukumatlarining kafolati;
Xalqaro valyuta fondi va Jahon banki guruhi (Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya koorporatsiyasi, Xalqaro investitsiyalarni kafolatlash agentligi, Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi) hamda Osiyo taraqqiyot banki, Osiyo infrastruktura investitsiya banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Yevropa investitsiya banki, Yevropa investitsiya jamg‘armasi, Islom taraqqiyot banki hamda Yevropa Kengashining taraqqiyot banklari kafolati;”;
oltinchi xatboshi sakkizinchi xatboshi deb hisoblansin;
sakkizinchi xatboshidagi “garov” degan so‘z “zakalat” degan so‘z bilan almashtirilsin.
11. Quyidagi mazmundagi 30¹ — 30³-bandlar bilan to‘ldirilsin:
“30¹. Shartnomada belgilangan oxirgi muddati o‘zgartirilmagan holda, asosiy qarz va (yoki) foizlar bo‘yicha oraliq to‘lovlarning muddatlari bir marta qayta ko‘rib chiqilgan aktivlarning sifati “qoniqarsiz” deb tasniflanadi.
Mazkur aktivlarning muddati qayta ko‘rib chiqilgandan keyin qaytarish grafigiga asosan kamida ketma-ket 3 ta to‘lov to‘liq va o‘z vaqtida to‘langan taqdirda, ularning sifati “substandart” deb tasniflanishi mumkin.
Bunda aktivlarni qaytarish grafigi bo‘yicha to‘lov boshlangan oydan shartnomaning oxirgi muddatiga qadar har oyda teng (proporsional) to‘lovlar asosida qaytarilishi belgilangan taqdirda ketma-ket 3 ta to‘lov, aks holda shu miqdorga teng 3 tadan ko‘proq to‘lovlar o‘z vaqtida va to‘liq to‘lanishi lozim.
30². Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, shartlari qayta ko‘rib chiqilgan aktivlarning sifati “shubhali” deb tasniflanadi:
mazkur nizomning 28-bandi ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi va oltinchi xatboshilarida nazarda tutilgan hollarda;
shartnomaning oxirgi muddati bir marta uzaytirilganda.
30³. Shartlari qayta ko‘rib chiqilgandan keyin asosiy qarz va (yoki) foiz to‘lovlari o‘z vaqtida va to‘liq to‘lanmagan aktivlar sifati “umidsiz” deb tasniflanadi.”.
12. 31-band quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“31. Yangi qarzdor tomonidan asosiy qarz va foizlarning to‘lanmagan barcha summalari qoplanib, aktivni qaytarish grafigi bo‘yicha ketma-ketlikdagi keyingi 3 ta to‘lovlar to‘liq va o‘z vaqtida to‘lansa, muammoli aktivlar sifatining tasnifi tegishli tarzda qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.”.
13. 33-band quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“33. Aktivlar sifati ularning shartlari qayta ko‘rib chiqilishidan oldingi tasniflangan toifadan yuqori yoki yaxshiroq toifada tasniflanishi mumkin emas (mazkur nizomning 30¹-bandi ikkinchi va uchinchi xatboshisida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno).
Hech qanday holatda aktivga uning shartlari qayta ko‘rib chiqilgandan so‘ng darhol “standart” toifani berish mumkin emas.
Aktiv ikki va undan ortiq marta shartlari qayta ko‘rib chiqilganda, aktiv sifatini tasniflash toifasi shartlari qayta ko‘rib chiqilishidan oldingi toifasidan bir pog‘onaga past bo‘lishi kerak.”.
14. Quyidagi mazmundagi 4¹-bob bilan to‘ldirilsin:
“4¹-BOB. BERILGAN BANK KAFOLATLARINING SIFATINI TASNIFLASh
33¹. Tijorat banklari tomonidan berilgan kafolatlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxira miqdori prinsipialning moliyaviy ahvoli, kredit tarixi va prinsipial faoliyat ko‘rsatayotgan iqtisodiyot tarmog‘i holatini hisobga olgan holda uning kreditga layoqatliligidan kelib chiqib belgilanadi.
33². Quyidagi holatlar mavjud bo‘lganda, bank kafolatining sifati “standart” deb tasniflanadi:
prinsipial moliyaviy jihatdan barqaror;
prinsipial yuqori daromadlilik darajasiga ega;
barcha moliyaviy majburiyatlarini o‘z muddatida bajarishiga shubha tug‘dirmaydigan, shu jumladan kafolat bo‘yicha qarzini qondirish uchun yetarli pul mablag‘lari oqimiga ega;
tijorat ishlarini rivojlantirish hamda moliya resurslarini erkin jalb qilish imkoniyatlari mavjud;
faoliyati cheklangan ta’minotchi hamda iste’molchilarga bog‘liq bo‘lmagan;
taqdim etilayotgan ta’minotga doir barcha hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan;
kredit yoki boshqa qarzlari bo‘yicha to‘lovlar o‘z vaqtida amalga oshirilgan.
33³. Quyidagi holatlardan biri mavjud bo‘lganda, bank kafolatining sifati “substandart” deb tasniflanadi:
umumiy moliyaviy ahvoli barqaror hisoblangan, lekin faoliyatida ayrim iqtisodiy salbiy holatlar mavjud bo‘lgan, ularning bartaraf etilmasligi prinsipialning majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarmaslik holatini vujudga keltirish xavfining mavjudligi;
daromadlari yoki pul mablag‘lari oqimining pasayish tendensiyasi mavjudligi.
33⁴. Quyidagi holatlardan biri mavjud bo‘lganda, bank kafolatining sifati “qoniqarsiz” deb tasniflanadi:
moliyaviy ahvolining jiddiy yomonlashuviga sabab bo‘luvchi holatlarning mavjudligi;
daromadlari yoki pul mablag‘lari oqimining oxirgi chorakka nisbatan 50 foizga kamayganligi (faoliyati mavsumiy xususiyatga ega qarzdorlar bundan mustasno);
oxirgi hisobot oyidagi mavjud barcha muddati kelgan majburiyatlarni, shuningdek kafolat summasini ushbu oy davomida kelib tushgan pul mablag‘lari hisobidan qoplash imkoniyatiga ega emasligi.
33⁵. Quyidagi holatlardan biri mavjud bo‘lganda, bank kafolatining sifati “shubhali” deb tasniflanadi:
mazkur Nizomning 33⁴-bandida nazarda tutilgan holatlardan birining og‘irlashganligi;
oxirgi besh yilda salbiy kredit tarixiga ega ekanligi, ya’ni to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirmaganligi.
33⁶. Quyidagi holatlardan biri mavjud bo‘lganda, bank kafolatining sifati “umidsiz” deb tasniflanadi:
berilgan kafolat bo‘yicha majburiyatni bank tomonidan bajarish holatlarining yuzaga kelishi;
kredit yoki boshqa qarzlari bo‘yicha to‘lovlarning o‘z vaqtida amalga oshirilmaganligi;
talab qilib olinguncha hisobvarag‘iga oxirgi chorakda tushum bo‘lmaganligi (faoliyati mavsumiy xususiyatga ega qarzdorlar bundan mustasno);
moliyaviy faoliyati bo‘yicha sud jarayonlarining olib borilayotganligi;
bankrotlik alomatlarining mavjudligi.
33⁷. Bank kafolatlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga doir zaxirani shakllantirish va undan foydalanish tartibi Tijorat banklari tomonidan bank kafolatlarini berish tartibi to‘g‘risidagi nizomga (ro‘yxat raqami 2364, 2012-yil 15-may) muvofiq amalga oshiriladi.”.
15. 34-band quyidagi mazmundagi xatboshilar bilan to‘ldirilsin:
“Quyidagi holatlardan biri mavjud bo‘lganda, investitsiyalar daromad keltirgan hisoblanadi:
bankka dividend ko‘rinishida daromad keltirganda;
bank tomonidan qilingan investitsiyani qayta baholash natijasida ijobiy farq yuzaga kelganda;
fond birjasida kotirovkasi oshganda;
bank investitsiya kiritgan korxonaning tashqi auditorlik tekshiruvidan o‘tgan moliyaviy hisobotiga ko‘ra hisobot davrini foyda bilan yakunlaganda.”.
16. 35-bandning ikkinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“Bunday investitsiyalarning sifati eng past toifada tasniflanishi kerak.”.
17. Quyidagi mazmundagi 36¹-band bilan to‘ldirilsin:
“36¹. Bank aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash zaxirasi shu aktiv valyutasida shakllantirilishi lozim.”.


(Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.04.2018-y., 10/18/2696-2/1120-son)