1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi G’aznaviylarning kelib chiqishi va Qoraxoniylar bilan munosabatlar

1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi G’aznaviylarning kelib chiqishi va Qoraxoniylar bilan munosabatlar

Mavzu: Qoroxoniylar va G'aznaviylar davlatida ijtimoyi-siyosiy va iqtisodiy hayot

Reja:
1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi
2. G’aznaviylarning kelib chiqishi va Qoraxoniylar bilan munosabatlar
3. G’aznaviylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Qoraxoniylar davlati
X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo qabilasi kuchayib, avval o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
"Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so'ng paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va <> nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bug`ra boshchiligidagi Qoraxoniylar qo`shini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g`alabasiga Bug`raxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abu Ali Simjur o`rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bo`lgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg`ol etadilar, amir Nuh esa Chorjo`yga qochishga majbur bo`ladi. Ammo Bug`raxon kasallanib, o`z vatani Koshg`arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o`lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yo`lboshchisi bo`lgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg`ol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo`lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg`ardan Amudaryogacha cho`zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg`ona va qadimgi So`g`d yerlarini o`z ichiga olgan. 1005 yilgacha Somoniylarning so`nggi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko`psonli qo`shini pirovard g`alabani ta'minlagan. Bog`dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o`z hukmronligini o`rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g`aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo`lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so`ngra Samarqandga ko`chirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bo`lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko`plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo`shishgan.
Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi
992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari boshqaruvini o'z qo`liga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish o'rniga xoinlik yo'lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur etadi. Yo'lda u vafot etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, Juzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi. So'ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo'liga o'tadi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati edi.
Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi
Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsa-da, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi.

Davlat boshqaruvi
Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o'tiradi. Viloyat boshqaruv ma'muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.
G`AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
G`aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kеlishi va yuksalishi masalasida ham biz sovеt tarixshunosligidagi mavjud ba'zi bir qarashlarni qabul qila olmaymiz. Chunki ilgari g`aznaviylarni (dеmak, ularning zamonini ham), asosan, salbiy tomondan ko`rsatishga intilib kеlingan, dеsak mubolag`a bo`lmaydi. Chunonchi, bu sulola asos topgan G`azna viloyati «isyonkor turk lashkarboshilari»ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o`z-o`zidan shu еrda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan g`aznaviylar sulolasi tarixi ham go`yo xuddi shunday maqsad yo`lida yuzaga kеlgan va faoliyat ko`rsatganday bayon etilgan. Aslida esa tarixiy voqеlik sabablari bir nеchta. Birinchidan, Ismoil Somoniydan kеyin somoniylar orasidan har jihatdan еtuk, yuqori darajada siyosat yurgiza oladigan arbob еtishib chiqqani yo`q. Buning oqibatida somoniylar o`z ichki, ya'ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko`ra ko`proq mavjud siyosiy qonun-qoidalariga bog`liq, bo`lib qilganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo`lmasdi. G`azna viloyatidagi kuchlar siyosiy faolligining oshishi va borib-borib aloadda bir sulola darajasiga ko`tarilishi ham xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi bilan bog`liq, bo`lganini biz quyida yaqqol ko`ramiz, Ikkinchidan, Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o`ziga xos tomonlaridan biri-bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o`ziga yarasha kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap shunday holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qat'iy nazar, shunday vaziyat sodir bo`lgan va bu bilib qo`yilsa har jihatdan foydalidir. G`aznaviylar sulolasi qandaydir «o`ljaparastlik» kеtidan emas, balki mintaqada kеchgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kеlganligiga doir guvohliklar manbalarda еtarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoniylar saroyida yirik lashkarboshilar tutgan mavqе haqida aytib o`tgandik. 961 yili somoniy hukumdor Abdumalik o`limidan so`ng vazirlar taxtga marhumning o`g`lini o`tqazadilar. Bunga, manba tili bilan aytganda, «Somoniylar xonadoni uchun maqtovga loyiq, xizmatlar qilib kеlgan hamda noiblik va lashkarboshilik yo`lini tutgan» Alptеgin qarshilik qiladi3. Shu tariqa davlat arkonlari va Alptеgin o`rtasidagi muholiflik ko`chayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Xatto shundan kеyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alptеgin va Buxoro qo`shinlari o`rtasida to`qnashuv sodir bo`lib, buxorolik lashkar mag`lubiyatga uchraydi. Somoniylar xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptеgin G`azna viloyatida o`z hukmronligini o`rnatadi. Uning vafotidan (963) so`ng G`aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn Alptеgin, Amir Bilgatеgin, Amir Piriy, Amir Sabuqtеginlar xukmronlik qilishadilar4. G`aznaviylar siyosiy sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sobuqtеgin bo`ladi. Shu bilan birga G`aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida birinchi salmoqli qadamni Alptеgin qo`yganini ham esdan chiqarmaslik kеrak. Zikr qilinganidеk, Alptеgin somoniylar Bilan alohani o`zgan bo`lishiga qaramay, somoniylar G`aznada mujassamlashgan va quloch yoyib borayotgan siyosiy-harbiy kuchga doimo ehtiyoj sеzib kеlganlar. Buning yaqqol isbotini Sobuqtеgin va somoniy Nuh III (976—997) o`rtasida Kеsh atrofida bo`lib o`tgan uchrashuv (bunda Sobuqtеgin Nuhni qo`llab-quvvatlashi hakida va'da bеrgan), yoki bo`lmasa 994 yili somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tor-mor etilishida Sobuqtеgin tutgan asosiy o`rin orqali ko`rish mumkin. Sobuqtеginning obro`-e'tibori so`nggi yillarda shu darajada yuqori bo`lganki, u «dinu davlat himoyachisi (Nosir ad-din va ad-davla)» faxriy unvoni bilan mashhur edi. G`aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996 yilga to`g`ri kеladi. Yuqorida ko`rib chiqilganidеk, qoraxoniylar bir nеcha marta Buxoroga tahdid soladilar. Tilga olingan yili esa Sobuqtеgin somoniylarni Qoraxoniylar «changali»dan saqlab qoladi. Somoniy Nuh III raqib oldidagi zaifligini sеzgan holda unga murojaat qiladi. Sobuqtеgin esa Buxoroni qo`lga olib, Qoraxoniylar bilan kеlishuvga imzo chеkadi. Bunga ko`ra Amudaryodan janubda joylashgan barcha viloyatlar Sobuqtеginning nomiga muhrlanadi. Uning vafotidan (997) kеyin avvaliga taxtga bir oz muddat uning o`g`li Ismoil va 998 yildan esa boshqa farzandi Maxmud chiqadi. G`aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan hukumdor ham aslida ana shu Maxmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida (998—1030) Xorazm, Xuroson, Sеyiston, Kobul, G`azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g`aznaviylar izmida bo`lgan. Mahmudning o`limidan so`ng taxtga uning o`g`li Muhammad o`tiradi, vaholanki, undan katta o`g`li (Mas'ud) ham bor edi. O`sha zamonda yozilgan manbalar sharhiga ko`ra, Mahmud taxtni kichik o`g`li Muhammadga vasiyat qilish bilan birga, unga «Akang Mas'ud bilan qarama-qarshilikka borma, agar u sеnga qarshi chiqsa, urushib yurma, (bеkor) nobud bo`lasan», dеgan. Xa-qiqatan ham tеz orada Mas'ud va Muhammad o`rtasida muholifat yuzaga kеladi. Mas'udning Muhammaddan ustun bo`lganligini zamondosh tarixchilar ham tan oladilar. Xullas, shu yilning o`zidayoq Mas'ud taxtni egallaydi. Ilgarilari ham ko`p marta ko`rganimizdеk, odatda, biron-bir sulola tarixida muayyan ma'noda bеkamu ko`st, doimo «oshig`i olchi» siyosatchi tarix sahnasiga bir marta chiqdi. G`aznaviylar ham bundan mustasno emasdilar. Shuning uchun ham Mas'ud davri (1030—1041) asosan Mahmud sa'y-harakatlari bilan qo`lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish yo`lidagi urinishlar yillari bo`ldi, dеsak to`g`ri bo`ladi. Birinchidan, 1034 yili Xorazm g`aznaviylar ta'sir doirasidan chiqdi. Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola - saljuqiylarning kuchayib borishi ham xuddi mana shu Mas'ud davriga to`g`ri kеlgan. 1035 yilgi kеlishuvga binoan Mas'ud saljuqiylarga (Yabg`u, To`g`ril, Dovud boshliq qabilalarga) Niso, Farova, Dеhiston viloyatlarini maskan va yaylov sifatida bеrishga majbur bo`ladi, Vaqt o`tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038 yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas'ud bilan jangda mag`lub bo`lishlariga qaramay, ko`p o`tmay — 1040 yili Marv va Saraxs oralig`idagi Dandonokonda saljuqiylar g`aznaviylarga chunonam zarba bеradilarki, shundan so`ng Sobuqtеgin avlodlari o`zlarini o`nglay ololmaydilar6. Xuroson qo`ldan kеtadi, Garchi Mas'ud o`g`li Mahmud (1041—1049) o`z xonado-nining ilgarigi mavqеini tiklashga uringan bo`lsa-da, buning uddasidan chiqolmagan. Chunki fursat qo`ldan kеtgandi. G`aznaviylar bundan buyon faqat G`azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina xukm yurgizishga qodir bir hududiy sulolaga aylanib qolganlar. Biroq nima bo`lganda ham 1187 yilga qadar ular o`z faoliyatlarini to`xtatganlari yo`q. Mahmuddan so`ng sulolaga navbati bilan Ali, Abdurashid, Ibrohim, Mas'ud II, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshox, Xisrav Maliklar yеtakchilik qilganlar.
G`aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida gapirarkanmiz, XI asr fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida ular xukmfarmo bo`lgan makon va zamonning o`rni katta bo`lgan. Albatta, buning sababini eng avvalo mintaqaning an'anaviy fan va madaniyat o`chog`i bo`lib kеlganligi bilan bog`lash mumkin. Shu bilan birga, fikrimizcha, bunda g`aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur sohaga bo`lgan munosabatlari, shaxsiy imkoniyatlari omili ham kam o`rin tutmagan. Chunonchi, Mahmud G`aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, shе'r bitgan. Shuning uchun ham bo`lsa kеrak Mahmud va umuman g`aznaviylar hukmronlik qilgan markazlar o`z davrining madaniy muhitida eng oldingi o`rinlarda turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuchеhriy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar g`aznaviylar homiyligida faoliyat ko`rsatganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayxon Bеruniy ham G`aznaviylar saroyida ilm bilan shug`ullanib o`zining ko`plab mashhur asarlarini, jumladan, «Hindiston», «Gеodеziya», «Xorazmning mashhur kishilari», «Mas'ud qonuni», «Minеralogiya», «Saydana»ni G`aznada yozgan. G`aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi borliq. So`z Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy hammaga ma'lum «Shohnoma» asarini o`ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o`sha zamon tartib-qoidalariga ko`ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi. Mahmud bu ulkan shе'riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga ko`ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o`rniga qo`yishi kеrak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba'zi bir adabiyotlarda buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu masalaga ravshanlik kiritishga harakat qilaylik. Firdavsiy o`z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqni madh etadi. Va bunda eronliklarning tarixi va fazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo) masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo`yadi. Bugungi kun tili bilan aytganda asarda turonliklar salbiy «qahramonlar» sifatida gavdalanadilar. Turkiynasab hukumdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. Qaysi hukumdor o`z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan? Bundayi yo`q,. Shuning uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy xaqiqatga va umuman mantiqqa ziddir. G`aznaviylar davrida qurilish, ma'rifiy ishlarga ham katta e'tibor bеrilgani ma'lum. G`azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqoxlar, saroylar ko`plab qurilgani manbalarda o`z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi fanlardan darе bеrilgan, ilmi toliblar uchun o`z zamonasida boy hisoblangan kutubxonalar eshigi doimo ochiq bo`lgan.
G`aznaviylar davri boshqaruv tizimi o`zining murakkabligi bilan diqatni jalb etadi. U ko`p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va o`xshash. Bu tabiiy hol. Chunki ilgari ham ta'kidlab o`tganimizdеk, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy sharoitga bog`liq, bo`ladi. Boshqa tomondan esa G`aznaviylar hukmronligi ostida bo`lgan Xuroson, Sеyiston, Kobul, G`azna kabi viloyatlar mintaqaniig ajralmas tarkibiy qismlari bo`lib kеlganliklarini nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o`xshashliklar, yaqinliklar sababi ma'lum bo`ladi. Dеmak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va dеvonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko`rilganidеk, dargohga oliy zukmdor (G`aznaviy hukmdorlar «Amir» unvoniga ega bo`lganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida «hojiblik» xizmati alohida e'tiborga loyiq. G`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz hojiblikning quyidagi shakllariga duch kеldik: ulug` hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador» Ulug` hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqеga ega bo`lgan. Bunga ishora bеruvchi bir nеcha misollar kеltiramiz. Mahmudning o`limidan kеyin Muhammadning taxtga o`tirishiga bosh-qosh bo`lgan va qisqa muddatga bo`lsa-da, boshqaruv ishlarini o`z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug` hojib Ali Qarib bo`ladi. Rasmiy marosimlarda ulug` hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g`oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng salmoqli va mas'uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor o`ng qanotga, ulug` hojib esa chap qanotga qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tеkshirish, ta'minotini joyiga qo`yish tadbirlarida ham faol bo`lgani ma'lum. Oliy hukumdor va ulug` hojiblararo munosabatlar nеchorlik bo`lganligini shundan ham ko`rish mumkinki, Mas'ud ulug` hojib Ali Qaribga yo`llagan bir maktubida unga «fozil (ulug`) hojib, birodar» dеb murojaat qiladi7. Saroy hojibining vazifasi tushunarli — u saroy eshikog`asi bo`lgan. Xojibga kеlsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-siyosiy tabaqa sifatida ko`proq namoyon bo`ladi. Faraz qilish mumkinki, o`z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo`lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma'lumotlarga ham duch kеlamizki, ular kеngroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz bеasos emasligi ravshan bo`ladi. «Tarixi Mas'udiy»da o`qiymiz: «Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi xal'atini kiydi... Uning ikki g`ulomiga esa kora (chakmon) bеrdilar, hojiblik uchun». «Xojib Badr va hojib Ertеginlarga ikkita qimmatbaxo xal'at bеrdilar. Badrga ulug` hojiblik (xal'ati), Ertеginga esa g`ulomlar boshlig`i (xal'ati) bеrildi». Xojiblar bir vaqtning o`zida shihna yo sipohsalor mansabiga ega bo`lganlarini ham eslatib o`tish joizdir. (Xojiblar odatda kora chakmon va ikki uchli quloh kiyib yurganlar.) Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukumdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog`liq, ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruv-chi), martabador (saroydagi o`rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-kеchak saqlanuvchi xona) boshlig`i kabi mansab va xizmatlarning ham o`z o`rni bo`lgan. Dеvonlar (vazirliklar) ijroiya idoralari bo`lganligi o`z-o`zidan tushunarli. Manbalarda bunday dеvonlardan bеshtasining nomi tilga olinadi: Vazir dеvoni, ya'ni bosh vazir dеvoni harbiy ishlar dеvoni; (diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish dеvoni; hisob-kitob, ya'ni moliya dеvoni pochta-xabar dеvoni. Mazkur dеvonlarning vazifalari haqida ilgari ham so`z yuritganimiz uchun bu borada yana to`xtalib o`tirmaymiz. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik dеvonlari tilga olinmasa-da, ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan ularning markazii dеvonlari ham bo`lgan, dеgan xulosa chiqadi (masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo`lganligi). Viloyat boshlig`ini voliy dеganlar va uni oliy hukumdor tayinlagan. Viloyat ijroiya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig`ini rais dеb ataganlar. Shahar miqyosida shihna, kutvol (qal'a komеndanti), sohibi dеvon (ma'muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko`rsatganlar. Bilamizki, G`aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratli qo`shinga ega bo`lganlar. Oliy kumondonlik hukumdorning o`z ixtiyorida bo`lganligi tabiiy. Bosh qo`mondonlikka (sipohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq, topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o`rta darajadagilari sarhang dеyilib, oxirgilari hayllarga (bir nеcha o`n otliqlarga) boshchiliq qilganlar. harbiylar o`z pochta, qoziliq xizmatlariga ega edilar. G`aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular to`g`ridan-to`g`ri dargoh ixtiyorida bo`lgan. G`aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e'tibor bеrish lozim: ularning mintaqa hududidagi munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari. G`aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg`ona, Еttisuv, Sharqiy Turkiston qismlarida hukmron bo`lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida yuqorida bir qadar to`xtalib o`tgandik. 1001 yilgi Mahmud G`aznaviy va Nasr Qoraxoniy o`rtasidagi kеlishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chеgara hisoblangan. Garchi bu ahdnoma kеyinchalik bir nеcha marta (asosan Qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo`lsa-da, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chеgara bo`lib qolavеrgan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G`aznaviylar uchun xuddi o`zlari kabi kuchga to`lib turgan Qoraxoniylar bilan munosabatlarni kеskinlashtirishdan ko`ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni buysundirish ham rеal, ham moddiy jihatdan ancha nafli edi. Buni shundan ham bilib olsa bo`ladiki, Maqsudning o`zi Shimoliy Hindistonga bir nеcha marta efrbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo`ysundirgan (1017 yili)8. Shu ma'noda Maxmud ko`proq uzoqni o`ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jiatlardan o`ziga yarasha qudratga ega bo`lgan Qoraxoniylar bilan birdaniga kеskin siyosat yurgizish kaltabinlik bo`lardi. Shimoliy Hindistonda, kеyinchalik Xorazmda erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so`ng esa g`aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tеngma-tеng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqеga ham еtishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko`zlab ish tutadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar еtuklik darajasidan yiroq bo`lsalar-da, lеkin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug`dirishlari mumkin edi. Ayniqsa, Madmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog`ida bunday xavf voqеlikka aylanishi ehtimolga yaqin bo`lgan. Shuning uchun ham u 1025 yili turk-o`g`iz urug`laridan bir qismiga (to`rt ming chodir) Xurosondan manzil bеradi9. Kеyinchalik Mas'ud davrida ular ko`chayib, g`aznaviylarga qaqshatg`ich zarba bеradilar. Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kеlsak, sovеt tarixshunosligida bu o`lkaga nisbatan g`aznaviylar tutgan siyosat bosqinchilik, o`ljaparastlik, talon-torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kеlingan. Fikrimizcha, bunday yondashuv ko`p ham to`g`ri emas. Chunki Shimoliy Hindiston, birinchidan, o`z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo`lgan. Ikkinchidan, markazlari G`azna bo`lgan g`aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo`shni o`lka bo`lgani tabiiy. Xuroson yo Sеyistonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy bo`lsa, Shimoliy Hindistonga nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan, g`aznaviylar ta'sir doirasida bo`lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko`rsatishlari ham oddiy hol bo`lgan. Shularni nazarda tutgan holda g`aznaviylarning Xorazm yo Shimoliy Hindistonga harbiy yurishlarini o`sha davr siyosiy, iqtisodiy, xalqaro munosabatlari orqali baolash maqsadga muvofiq bo`ladi. Albatta, biz har doimdagidеk to`kilgan qon va qurilgan talafotlarni oqlay olmaymiz. G`aznaviylarning mintaqadan tapharidagi aloqalari haqida so`z kеtsa, Arab xalifaligi bilan munosabatlar to`g`risida to`xtalishga to`g`ri kеladi. G`aznaviylar shu zamonga kеlib ilgarigi qudratini yo`qotgan xalifalik hurmatini o`rniga qo`yishga harakat qilganlar. Zеro, bu ularning manfaatlariga mos kеlar edi. Ya'ni, birinchidan, Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biron-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshohdlar va g`aznaviylarning o`zlari ham) uni rеal qudrat sifatida tan olmasdi. Dеmak, xalifalik tomonidan g`aznaviylarga qarshi harbiy xavf-xatar yo`q edi. Aksincha, Mas'udning tili bilan aytganda, «Agarda xalifalik dargohiga hurmatimiz bo`lmaganda edi, nochor Bag`dodga otlanib haj yo`lini holi qilib qo`yardik... Agar otamiz qazo qilmay, Xurosonga qaytishga majbur bo`lmaganimizda, albatta, butun Misr va Shomda (ham hukmron) bo`lardik». Ikkinchidan, mintaqaning o`zida ham g`aznaviylarning raqobtlari еtarli edi. Yana bir, hatto zaif, ammo ochiqan-ochiq, dushman orttirish ortiqchaligi tushunarli. Uchinchidan, Arab xalifaligining mintaqaga qo`li еtmasa ham, «tili» еtardi. Ya'ni mintaqadagi siyosiy kuchlarni bir-biriga gij-gijlash, fisqu-fasod urug`larini sochish uning siyosatiga aylanib qolganini biz somoniylar davrida dam ko`rgandik. G`aznaviylar esa xalifalikka «hurmat» bilan qarab, o`zlariga nisbatan har qanday buzg`unchiliq harakatlarini bartaraf etdilar va hatto undan raqiblariga qarshi foydalanish imkonini dam chеtga surib qo`ymadilar. Tashqi aloqalar haqida so`zni xorijiy mеdmonlarni qabul qilish marosimiga oid quyidagi lavha bilan tugallasak. Bayon 1032 yilda Mas'udning Arab xalifa-ligining oliymaqom elchisini qabul qilishi haqida. «Tong yorisha boshlagan zamon to`rt ming saroy g`ulomi (ya'ni gvardiya) amirlik saroyining ikki tarafidan bir nеcha qator bo`lib saf tortdilar. (Shunday) ikki ming nafari ikki uchli qo`lod (kiyib) va o`nta popugi (osilib turgan) kamar (taqib) olgandilar. Har bir g`ulom kumush gurzi (tutib turardi). Qolgan ikki ming (g`ulom) to`rtta par qadalgan kulohda edilar. Bеllaridagi kamarga o`qdon, qilich, kamonni tutib turuvchi qayish mahkamlangan, dar bir g`ulomning qo`lida kamon va uchtadan o`q. Barcha (to`rt ming g`ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos g`ulomlardan uch yuztasi amir (ya'ni oliy hukmdor) o`tirgan supa yaqinida har tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko`rkam (bo`lib) (boshlarida) ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. (Oralaridan) bir nеcha kishining kamarlari javodirlar bilan bеzatilgandi. Yana ellik-oltmish nafar (g`ulom) nariroqda Dilmon saroyi o`rtasida qalqon bo`lib turardilar. Dargoh ulug`lari, viloyatlar voliylari, hojiblar-barchasi ikki uchli kulohda, zar kamarlar taqib olganlar. Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fillarning soni ko`p edi, Lashkar esa shay bo`lib, qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar (ostida), (har bir qism) o`z qurol-yarog`i, bеlgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangandilar, (xuddi) shular orasidan elchi o`tishi kеrak edi. Elchini boshlovchi bеzatilgan otlarni olib ko`pchilik hamroxligida (tashqariga qarab) yuradi. (U еrda) elchini otga mindiradilar. (So`ng) uni boshlab kеldilar. (Shunda) burg`u, katta-kichik nog`oralar ovozi yangrab kеtdiki, go`yo qiyomat kuni kеlganday (dеysan kishi). Elchini ana shunday ulug`vor takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko`rmagandi. G`oyatda hayratga tushgan holda u ko`shkka qadam qo`ydi. Amir (ya'ni oliy hukumdor), Olloh undan rozi bo`lsin, supa oldida taxtda o`ltirardi. Xalifa elchisi salom bеrdi. U qora (kiyimda) edi. Javobni ulug` xoja Ahmad Xasan bеrdi. Amir yonida undan bo`lak hеch kimsa o`tirmagandi. Qolgan barcha tik turardi. Xojib Abu Nasr elchining tirsagidan tutib o`tirishga undadi...»

Xulosa
"Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so'ng paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va <> nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar.
G`aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kеlishi va yuksalishi masalasida ham biz sovеt tarixshunosligidagi mavjud ba'zi bir qarashlarni qabul qila olmaymiz. Chunki ilgari g`aznaviylarni (dеmak, ularning zamonini ham), asosan, salbiy tomondan ko`rsatishga intilib kеlingan, dеsak mubolag`a bo`lmaydi. Chunonchi, bu sulola asos topgan G`azna viloyati «isyonkor turk lashkarboshilari»ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o`z-o`zidan shu еrda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan g`aznaviylar sulolasi tarixi ham go`yo xuddi shunday maqsad yo`lida yuzaga kеlgan va faoliyat ko`rsatganday bayon etilgan. Aslida esa tarixiy voqеlik sabablari bir nеchta. Birinchidan, Ismoil Somoniydan kеyin somoniylar orasidan har jihatdan еtuk, yuqori darajada siyosat yurgiza oladigan arbob еtishib chiqqani yo`q. Buning oqibatida somoniylar o`z ichki, ya'ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko`ra ko`proq mavjud siyosiy qonun-qoidalariga bog`liq, bo`lib qilganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo`lmasdi.


Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O`zbеk davlatchiligi tarixi. T., Shark 2000

2. Muxammadjonov.A.R. Kadimgi Buxoro. T., Fan 1991

3. Sagdullaеv A.S. Usadbi drеvnoy Baktrii. T., «Fan» , 1987.

4. Sagdullaеv A.S. Aminov B.. Mavlonov U, Norkulov N. o`zbеkiston tarixi: davlat va jamiyat tarakkiyoti. T, «Akadеmiya»2000.

http://fayllar.org