1 Willem F. van Eekelen

 

543

iqtisadi imkanları. Trapans, terrorun və cinayət şəbəkələrinin daha məlum təhlükələrin-

dən başlamış, ətraf mühit təhlükəsizliyi  və psevdo-dövlətlərə himayəyə qədər  dövlətin 

üzləşdiyi geniş miqyaslı təhlükələri müzakirə edir,daha sonra, o, təhlükə müəyyən edil-

məsi və planlaşdırılmasının prosedur tərəflərini müzakirə edir,baxmayaraq ki, təhlükə-

sizlik mühiti həmişə yadda saxlanmalıdır. 

 

•  İnformasiya və Kəşfiyyat 

 

Risk qiymətləndirməsi prosesinin ilkin mərhələsi informasiya və  kəşfiyyatla 

başlayır. Baxmayaraq ki,”informasiya” və “kəşfiyyat”məna baxımdan eyni olsa 

da,praktikada onlar müdafiə  və  hərbi planlaşdırma üçün fərqli məna daşıyırlar. 

İnformasiya çox sayda təşkilatlardan,çoxlu mənbələrdən  əldə edilir.Dövlət için-

də,informasiya toplayıcıları dövlətin köklü kəşfiyyat agentlikləridir.Bu agentliklə-

rin əldə etdikləri informasiya qiymətləndirilir və analiz edilir və sonra o “kəşfiyya-

ta”çevrilir.Geniş mənada,kəşfiyyat, qiymətləndirilən material toplusu olub, onların 

dövlət rəsmiləri üçün etibarlılığı və faydalılığı artırılır və siyasət müəyyən edilməsi 

üçün fundamental əsas rol oynayır. Təhlükəsizlik planlaşdırmasına gəldikdə 

isə,dövlətin kəşfiyyat toplaması və analizi funksiyası təhlükəni aşkar etməyə və ris-

kləri qiymətləndirməyə vasitədir. 

Trapans qeyd edir ki, kəşfiyyat çoxlu yollarla qruplaşdırıla bilər.Daxili təhlükə-

sizliklə bağlı  kəşfiyyatın başlıca məqsədi dövlətin və  cəmiyyətin təhlükəsizliyini 

qorumaqdır; xarici kəşfiyyatin işi xarici risklər,təhlükələr və qorxularla məşğul ol-

maqdır; əks-kəşfiyyatın işi dövlətə qarşı xarici kəşfiyyat əməliyyatlarının qarşısını 

almaqdır və son zamanlarda,peyda olan terror  təhlükələrinə qarşı yönəlmişdir. 

Əksər Qərb ölkələri çox sayda agentliklərə  və  əlaqədar potensiallara sahibdir-

lər(məsələn,ABŞ,15 təhlükəsizlik və kəşfiyyat agentliklərinə sahibdir) və o da,top-

lam olaraq “kəşfiyyat icmasını” təşkil edir.  Bu xidmətlərin üzləşdiyi problemlər 

çox böyükdür və bu problemlərin ölkə üçün real nəticələri vardır,o cümlədən,gün-

dəlik toplanan və analiz edilən geniş cildli materiallrın içindən lazım olan məlumat 

bazasının seçilməsi imkansızlığı  və eyni zamanda sirliliyi saxlamaq şərtilə,əldə 

olunan məlumatların yayılmasının təmin edilməsi. Prosesdə  təhlükənin müəyyən-

ləşdirilməsi,ilkin və zəruri addımdır. Təhlükə aydınlaşan kimi,dövlət aparatı bu in-

formasiya ilə məşğul olmalı və konkret addımlar atmalıdır. 

 

•  Təhlükə Analizi Prosesi 

 

Məlumat- kəşfiyyat, potensial təhlükəni qeyd etdiyi zaman,oturuşmuş struktur-

lara sahib olan dövlətlərdə mövcud olan rəsmi metodlar işə başlayır. Bu prosedur-

---

 

544

lar, sxemli şəkildə təqdim oluna bilər və izah edilə bilər, təhlükə,zəif nöqtələr,gətir-

diyi nəticə və riskdən ibarət düstura oxşayır. 

 

•  Zəif nöqtələr, təhlükə olduğu halda, məsələn, hərbi hücum olarsa 

uğur qazanılacağının göstəricisidir. 

•  Nəticələr,ölkənin təhlükəsizliyinə,iqtisadiyyatına və ya əhalisinə 

dəyən zərərin təqribi hesablanan ölçüləridir. 

•  Təhlükə,hər hansı zaman intervalında ehtimal edilən qorxulu hadi-

sədir. Hədəf xüsusi təhlükəyə qarşı ya müdafiə olunandır, ya da yox. 

•  Təhlükə, zəif nöqtələr və  nəticələrin toplamı Riskdir. Risk,onu 

azaltmaq üçün hökümətə tədbir görməyə, addımlar atmağa istiqamət verir. 

 

Bi bir hesablamadır, elə bir şeydir ki, hökümət bunu qəbul edib riskə qarşı çı-

xar və ya əks tədbirlər görməklə onu minimuma endirə bilər,lakin bu zaman o digər 

riskləri artıra bilər. 

Trapans bu konsepsiyaların bir-biri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu təsvir 

edir: təhlükə konkret ola bilər və o, öz növbəsində ehtimalla ölçülə bilər;zəif nöqtə-

lər də “ehtimal olunanlardır”;nəticələr insan və maddi baxımdan dəyərləndirilir; 

bütün bunların nəticəsi risk adlanır və praktiklər tərəfindən “əlverişsiz nəticənin eh-

timalı” kimi ifadə olunur,təhlükəli hadısə kimi, adətən də hərbi hadisə kimi görü-

nür,baxmayaraq ki,buna həmişə ciddi olaraq hərbi prizmadan yanaşılmır.Trapans 

təhlükə müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırmanın  bütöv xarakter daşıdığını qeyd 

edir, xüsusilə də, daha ali dövlət siyasət qurucuları üçün. Onun başlıca qiymətlən-

dirməsi odur ki,”bunun hamısı məlumatlı fikir yeridilməsinə gətirir. Heç bir zaman 

tənha risk olmur: onlar dəst şəklində olur”. Müasir dövlətlər fiziki,sosial və iqtisadi 

təhlükələrin spektri ilə mübarizə aparmalıdırlar, o qədər ki,risklərin bütöv birləş-

məsinin tam risk qiymətləndirməsi aşağıdakıları əhatə etsin: 

 

•  Təsirli informasiya toplanması və onların obyektiv qiymətləndiril-

mə prosesi; 

•  Ekspert Analizi 

•  Siyasətçilərə müvafiq və faydalı təhlükə analizini təmin edən pro-

sedurun müəyyən edilməsi. 

 

Təhlükə və palnlaşdırma prosesləri sadəcə böyük dövlətlərlə məhdudlaşdırılmır və 

ya məhdudlaşdırıla bilməz. Faktiki olaraq,arqumentlər gətirilə bilər ki,kiçik dövlətlər 

də böyük dövlətlər kimi,öz qiymətləndirmələrində  təmiz vicdanla hərəkət etsinlər. 

Bunları nümayiş etdirmək üçün,Trapans, iqtisadi  və hərbi superölkədən(ABŞ) başla-

mış,hərbi baxımdan güclü olan Rusiya və daha kiçik Slovakiya və Baltik dövlətlərinə 

---

 

545

qədər bir çox ölkələrin planlaşdırma mexanizmləri üçün müqayisəli strategiyadan isti-

fadə edir. Hər bir dövlətin unikal təhlükə mühitində yaşamasına baxmayaraq,Trapans 

təlqin etməyə çalışır ki,hər bir dövlət ,sistemli olaraq öz imkanlarını  və ehtiyaclarını 

qiymətləndirməlidir. Bu qiymətləndirmə ilə,dövləti müdafiəsiz qoyan müəyyən risklər 

ortaya çıxır,hətta istənilən ən varlı və hərbi qabiliyyətli ölkə üçün də tam təhlükəsizlik 

təmin olunmur,bu risklər son hesablamalarda öz yerini tutmalıdır. 

Dövlətin üzləşdiyi mühüm riskləri açıqlayaraq(terror,ekoloji və kriminal təhlü-

kələr),Trapans o nəticəyə  gəlir ki,yaradıcı  təhlükə qiymətləndirməsi,planlaşdırma 

və ölkəxarici təşkilat və proqramlara qoşulmaqla,dövlətlər bu indiki və gələcək təh-

lükələrlə mübarizə apara bilər. 

 

Demokratik Ölkələr öz Müdafiələrini necə Planlayırlar 

 

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bürokratik dinamikasının maraqlı xülasəsi zamanı, 

Jan Trapan-ın “Demokratiya,Təhlükəsizlik və Müdafiə Planlaşdırması” yazısı müdafiə 

siyasətlərinin hazırlanmasını dəyişən xarici qüvvələrdən bəhs edir. Dövlətin müdafiəsi  

üçün mandatı olduğuna görə,ordu demokratiyanın qaydalarına birbaşa zidd olan mədə-

niyyət və struktur daşıyır. Bu cür fərqli hərbi mədəniyyət və demokratik prinsiplərin 

kəsişməsinin mərkəzində, rəqabətli maraqları  və  tələbləri qucaqlamağa çalışan qeyri 

adi təşkilatlar birləşməsi olan  müdafiə nazirliyi durur. Bu kitab boyunca əks olunduğu 

kimi,elmi prinsiplər sadə görünür,lakin reallıq daha mürəkkəb və maraqlıdır. 

Demokratik məsuliyyəti təşviq edən islahatların inkişaf etdirilməsi və  həyata 

keçirilməsi istiqamətində orduya inanmaq olmaz  kimi mövcud ümumu qavrayışın 

əksinə olaraq, yəni, onun öz müstəqilliyini itirməsi qavrayışının,Trapans, hərbi rəh-

bərliyin mülkilərdən daha güclü şəkildə demokratiyanı təşviq etdiyini nümayiş et-

dirir. Bu hadisənin izahatı aydın olmasa da,aydın olan odur ki, baxışa,cəsarətə və 

texniki təcrübəyə sahib olan hərbçilər,özlərinin şişirdilmiş və hissiz ordularını islah 

etmək iqtidarında olub,onları siyasi-hərbi münasibətlərin müəyyən edilmiş norma-

ları ilə bir sıraya gətirməyə qadirdilər. Peşəkar qüvvələri qurmaq istiqamətində,or-

du o qədər çox uğurlu olmuşdur ki,indi bir çox halllarda yaratmağa kömək etdiyi 

və  təşviq etdiyi mexanizmlərə görə  məsuliyyət daşımalıdır. Qısa olaraq, müdafiə 

nazirliyi və ya Amerikada deyildiyi kimi Departament, bürokratik mühitin daxilin-

də və xaricində çoxlu subyektlərlə işləməli və rəqabət aparmalıdır. 

 

•  Nazirlik və Qanunvericilik  

 

Ratifikasiya olmuş konstitusiya və əlaqədar qanunlar,müdafiə nazirliyinin səla-

hiyyətlərini qanunvericilik orqanı ilə münasibətdə düzənləyir.Prinsipcə,ən azı, mü-

dafiə naziriliyinin səlahityyətləri və  vəzifələri ilə digər nazirliklər arasında fərq 

---