1 Willem F. van Eekelen

 

534

“Müdafiə  və  Təhlükəsizlik Sahələrində  Əmək Bölgüsü”-nü   oxumaq və  dərindən 

analiz etməyə dəyər. 

 

 Demokratiya və Silahlı Qüvvələr 

 

Ordunun və digər təhlükəsizlik orqanlarının oturuşmuş demokratik ölkələrdə 

roluna olan marağın mühüm dərəcədə düşməsinə baxmayaraq,son beş ildə təhlükə-

sizlik sahəsində gedən dinamizm göstərdi ki, bu sahənin qulaqardına vurulması, bi-

lavasitə bütün ölkələr üçün risklidir. Hans Born, ” Müdafiə Xarakterli Fəaliyyətlə-

rin Demokratik Şəkildə İdarə Edilməsi” fəslində göstərdiyi kimi, Avropada baş ve-

rən dəyişikliklər,oradakı demokratik hökümətləri, özlərinin təhlükəsizlik aparatları 

üzərində müşahidələrini daha da yaradıcı və çevik edir. Qısa olaraq,dövlətin təhlü-

kəsizlik orqanları üzərində səmərəli nəzarət  problemi heç vaxt demokratik fikirli 

vətəndaşların və hökümət rəsmilərinin gözündən uzaq olmamalıdır”.  

Born,daha düzgün olaraq qeyd edir ki,“Avropada müdafiə fəaliyyətləri üzərin-

də demokratik və parlament nəzarəti yüksəlişdədir”,baxmayaraq ki,mülki-hərbi 

münasibətlər dinamikasını yenidən öyrənməyə qayıtmaq, bəlkə də, daha çox maa-

riflənmək üçün yox, yəqin ki, öz ixtiyarına buraxılmış silahlı qüvvələrin demokra-

tik ölkəyə yaxşı xidmət edə bilməməsi fikrindən qaynaqlanır.Born o fikirdədir 

ki,silahlı qüvvələrə indiki zamanda xüsusi fikir verilməsinin səbəbləri çoxdur. Bi-

rincisi, Avropa qitəsi üzrə ölkələrdə  məcburi çağırış sisteminin ləğv edilməsi,de-

mokratik ölkələrin tam könüllülərdən ibarət silahlı qüvvələri nəzarət etmə bacarığı 

üzərində ciddi debatlar açmışdır. Bu arqumentlər,peşəkar silahlı qüvvələrə nəzarət 

etmək,çağırışçılardan ibarət orduya nəzarət etməkdən çox çətindir qorxusu ilə mü-

şaiyət olunmuşdur. İkincisi,son on il ərzində,silahlı qüvvələri gözləyən tapşırıqların 

sayının orta hesabla artmasına baxmayaraq, silahlı qüvvələrin sayı azalmışdır. 

Avropa ölkələri ilə məhdudlaşmayan,bütün inkişaf etmiş ölkələrin silahlı qüvvələ-

rinə aid olan bu büdcə  və kadr tələbləri siyasi-hərbi münasibətləri gərginləşdirir. 

Və üçüncüsü,beynəlxalq hərbi fəaliyyətlərin artması beynəlxalq hərbi  əməkdaşlıq 

və təsisatlar üzərində demokratik və parlament nəzarətini getdikcə zəruri edir. Bu 

tendensiya xüsusilə NATO və AB-nin kiçik ölkələrinə aiddir.  Silahlı qüvvələr üzə-

rində demokratik nəzarətin beynəlxalq prinsiplərinin Born tərəfindən xülasəsi  və 

onun ölkə səviyyəsində irəli sürdüyü demokratik nəzarət mexanizmləri və prinsip-

lər istifadə üçün tam yararlıdır. 

 

Beynəlxalq Standardların Artan Əhəmiyyəti 

 

Əksər  əsas hökümət və qeyri-hökümət beynəlxalq təşkilatları,silahlı qüvvələr 

və digər təhlükəsizlik xidmətləri üzərində demokratik nəzarət konsepsiyasını, hər 

---

 

535

hansı bir ölkəni demokratik ölkə saymaq üçün əsas kriteriyalardan biri kimi qəbul 

etmişlər və çox zaman bu inkişaf etməkdə olan ölkənin demokratik praktikanı  tət-

biq  etməsi üçün ilkin element sayılır. 2002-ci il BMT İnsan İnkişafı Hesabatına is-

nad etsək,hər hansı dövləti demokratik saymaq üçün müəyyən fundamental prinsip-

lərin həyata keçirilməsi lazımdır. 

 

•   Həlledici təhlükəsizlik məsələlərində son qərar seçilmiş hakimiy-

yət nümayəndələrinin əlində olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik təşkilatları beynəlxalq hüquq və Konstitusiya əsasın-

da hərəkət etməli və insan hüquqlarına hörmət etməlidir; 

•  Təhlükəsizlik planlaşdırması və resursları ilə bağlı informasiyalar 

həm hökümət daxilində, həm də ictimaiyyətə geniş şəkildə əlçatan olmalı-

dır. Təhlükəsizlik,çoxtərəfli,intizamlı yanaşma hesabına idarə olunmalıdır. 

Bu o deməkdir ki, təhlükəsizlik qüvvələri hökümətin digər hissələri kimi, 

ictimai sektor idarəetməsinin eyni prinsiplərinə,milli təhlükəsizliyə aid mə-

sələlərin gizliliyini tənzimləyərək tabe olmalıdır; 

•   Mülki-hərbi münasibətlər mülki hakimiyyət ilə hərbi qüvvələr ara-

sında düzgün ifadə olunmuş hakimiyyət ierarxiyası üzərində, mülki haki-

miyyət və müdafiə qüvvələri arasında qarşılıqlı hüquqlar və öhdəliklər üzə-

rində  və  vətəndaş  cəmiyyəti təşkilatları ilə  şəffaflıq və insan hüquqlarına 

hörmət əsasında qurulmalıdır: 

•  Mülki hakimiyyətlər təhlükəsizlik qüvvələrinin  əməliyyatları  və 

maliyyələşdirilməsi üzərində siyasi nəzarət aparmaq iqtidarında olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik qüvvələrini müşahidə etmək üçün və  təhlükəsizlik 

siyasəti üzrə siyasi müzakirələrə konstruktiv töhvə vermək üçün vətəndaş 

cəmiyyətinin vasitələri və imkanları olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik qüvvələrinin şəxsi heyəti öz işlərini peşəkar səviyyə-

də görmələri üçün təlim keçməli və qadınlar və azlıqlar da daxil olmaqla 

cəmiyyətin rəngarəngliyini əks etdirməlidir; 

•   Siyasətçilər regional və yerli sülhü təlqin etməyə önəm verməli-

dirlə 

 

Qanunvericilik Sahəsi 

 

Bu kitab boyunca gedən ümumi xətt onu göstərir ki, demokratik ölkələrin qə-

bul edəcəyi, vahid, ən yaxşı model üçün universal resept yoxdur,xüsusilə də, o öl-

kələr üçün ki, onlar keçmişdə hansısa formada avtoritar olmuşlar. Bütün bunları 

fikrində saxlayaraq,Born,mülki-hərbi münasibətlər üzrə demokratik ölkələrdə ya-

zılmış materiallardan istifadə edərək,o nəticəyə  gəlir ki, silahlı qüvvələr üzərində 

---

 

536

səmərəli parlament nəzarəti olmadan heç bir dövlət əsil demokratik ölkə sayıla bil-

məz. Daha geniş surətdə,qanunvericilər aşağıdakılara malik olmalıdırlar:icra orqan-

larını hesabatlı tutmaq üçün qanuni sələhiyyətə,nəzarət həyata keçirmək üçün baca-

rığa və eyni zamanda parlamentarlar hökümət hesabatlılığı haqqında ciddi mövqe-

yə sahib olmalıdırlar. 

Keçid dövrü yaşayan ölkələrin silahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarətinin 

əsas strukturlarını qurmağa kömək edən strukturu hazırlayaraq,qanunvericilər icra or-

qanları və silahlı qüvvələr üzərində aşağıdakı üstünlüklərə sahib olmalıdırlar: 

 

1.  Ümumi səlahiyyətlər: bu səlahiyyətlər prinsipcə hökümətin bütün 

sahələrinə aiddir. Bir çox ölkələrdə bu səlahiyyətlərə aşağıdakılar daxildir: 

qanunlar irəli sürmək və ya onlara düzəliş vermək hüququ, məsələlər qal-

dırmaq, icra orqanlarının üzvlərini və ya onların işçilərini ifadə verməyə 

çağırmaq, vətəndaş  cəmiyyətləri üzvlərini ifadə verməyə çağırmaq, gizli 

məlumatlara çıxış, parlament sorğuları aparmaq hüququ və dinləmələr ke-

çirmək hüququ. 

2.  Büdcə nəzarəti:hüququ-proqramlar, layihələr və ayrı-ayrı maddələr 

səviyyəsində müdafiə büdcəsi fondları ayırmaq və düzəliş etmək; istənilən 

əlavə müdafiə büdcəsi təklifləri qəbul etmək və  qəbul etməmək hüququ( 

büdcə ili ərzində) və uyğun müdafiə budcəsi sənədlərinə çıxış əldə etmək. 

3.  Sülhü dəstəkləyən  əməliyyatlar: xaricə  hərbi qüvvələr göndərmə-

yi,onların mandatını, büdcələrini, cəlb olunan şəxsi heyətin risklərini, əmə-

liyyatlara girmək qaydalarını,komandanlıq/nəzarət, missiyanın vaxtını  qə-

bul etmək/etməmək və xaricdəki missiyalarda olan hərbi qüvvələrə  səfər 

etmək hüququnu qəbul etmək/etməmək.  

4.  Müdafiə alqı-satqısı: hökümətin müqavilələrlə bağlı  qərarına, la-

zımlı yeni avadanlığın dəqiqləşdirilməsinə, istehsalçıların seçilməsinə  və 

kompensasiya və ofsetlər üçün təkliflərin qiymətləndirilməsinə parlamen-

tin cəlb olunması. 

5.  Təhlükəsizlik siyasəti və planlaşdırma sənədləri: Təhlükəsizlik Si-

yasəti Konsepsiyasına, müdafiə konsepsiyasına,böhranı idarəetmə konsep-

siyasına, güc strukturu/planlaşdırmasına və  hərbi strategiyaya düzəliş et-

mək və ya qəbul etmək/etməmək. 

6.  Hərbi  şəxsi heyət: müdafiə xarakterli insan resursları idarəetmə 

planını, MN-i və  ordu tərəfindən istifadə olunan maksimum sayda şəxsi 

heyəti, parlament tərəfindən qəbul etmək/etməmək səlahiyyəti, yüksək rüt-

bəli hərbi komandanları təsdiq etmək və yüksək rütbəli təyinatlar üçün Mü-

dafiə Naziri ilə məsləhətləşmələr hüququ. 

---