145 buxoro xonligi markazlashgan davrda rossiya bilan diplomatik munosabatlarga oid manbalar tarixi tarixshunosligi

147 
Xuroson (1588), Xorazm (1595—96) ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatgan; markaziy davlat 
boshqaruv devonini mustahkamlagan. Shunday qilib XVI oxiriga kelib Buxoro xonligi 
markazlashgan ulkan davlatga aylangan. Aynan shu davrda ilmiy tadqiqotimizning bir qismi 
bo`lgan Rossiya bilan Buxoro xonligi o`rtasida o`zaro savdo, siyosiy jihatdan ilk bosqichini 
boshlagan.
Buxoro xonligi qulay geografik hududda joylashganligi bois, Rossiya davlatining doimiy 
faol hamkori bo`lishi tabiiy hol sanalar edi. Buxoro xonligi hududi sharqda Qashqar bilan 
chegaradosh bo‘lgan, g‘arbiy chekkasi Orol va Kaspiy dengizi sohillarigacha borib 
tutashgan. Xonlikning shimoldagi chegaralari Turkiston va Sayramgacha yetib, janubiy 
qismlari Xurosonning sharqiy qismini o‘z ichiga olgan. Mana shunday keng va strategik, 
savdo karvonlarining asosiy chorrahasida joylashgan Buxoro xonligi davlat sifatida tashkil 
etilganligining ilk yillaridan boshlab barcha qo`shni davlatlar bilan yaqindan tashqi 
munosabatlarga kirishgan edi. Bevosita savdo masalasida ham bir qancha davlatlar bilan 
raqobat qilish, Buxoro xoligi uchun muammolar keltirib chiqargan. Ana shunday 
muammolarni hal qilishda ishonchli hamkorlar ham bo`lishi zarurligini anglagan Buxoro 
xonlari Rossiya bilan doimiy savdo va tijorat hamkorligidan va qolaversa, diplomatik 
aloqalarni yaxshilashga harakat qilishi tabiiy edi. Har ikki davlatning ham dastlabki 
davrlardagi o`zaro aloqalari ishonch asosiga qurilgan deyish mumkin. Biroq vaqt o`tishi 
bilan bu kabi diplomatik munosabatlarda asosan bir tomonning ustunligi va boshqa bir 
tomon yani Buxoro xonligining zaifligi ko`zga ko`rina boshlaydi. 
XVI asr oxiri-XVII asrning boshi Buxoro amirligi bilan Rossiya o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlar tarixi savdo va diplomatik aloqalarning kengayishi va mustahkamlanishi bilan 
harakterlanadi. Bu davrda Buxoro xonligi va Rossiya o‘rtasidagi savdo aloqalar, asosan, 
ikki yo‘nalishda amalga oshirilgan bo`lib ular: Sibir va Orenburg savdo yo‘llari orqali 
amalga oshirilgan. Rossiya bilan Buxoro o‘rtasidagi savdo aloqalarining rivojlanishida 
Orenburg savdo yo‘li katta ahamiyat kasb etgan. Chunki, Buxoro savdogarlariga 
mahsulotlarini Rossiyaning ichki yarmarkalarida ishtirok yetishga ruxsat berilmagan va shu 
sabali ham savdogarlar o‘z mollarini Orenburgda rus sanoat mollariga ayriboshlashgan. 
XVII asr o‘rtalaridagi ma’lumotlarga ko‘ra O`rta Osiyolik savdogarlar Orenburgda 
guvohnomasiz, hujjatsiz, hech qanday soliqlar to‘lamay savdo bilan shug‘ullanishgan. 

---

148 
Bunday qulayliklar orqali savdogarlarning bu kabi hududlarga borib o‘rnashishib savdo 
ishlari bilan shug`ullanishlari oson bo‘lganlidan guvohlik beradi. 
Jumladan, arxiv hujjatlaridan birida shunday deyilgan: 
42
“Buxorolik, xivalik va qisman 
toshkentlik savdogarlar bir vaqtlar savdo karvonlari orqali Orenburgga kelib, qaytib 
ketishmaganlar. Ularning ayrimlari Orenburg shahrida, ayrimlari esa Seyitov nomli 
hududga yoki Orsk qa`lasiga o‘rnashishgan” deyiladi. Yuqoridagi ma`lumotlarga 
tayandigan bo`lsak, O`rta Osiyodagi eng katta hududga ega bo`lgan Buxoro xonligi bilan 
o`zaro manafaatli savdo va tashqi diplomatik aloqalardan bevosita Rossiya davlati ham 
manfaatdor bo`lganligini bilish qiyin ish emas.
Ma’lumki, XV asr oxiri-XVI asr boshlari Buyuk geografik kashfiyotlar davri bo‘lib, 
Rossiya esa Volga daryosi bo‘ylab O‘rta Osiyo orqali Hindiston va Eronga boradigan savdo 
yo‘llarini izlay boshladi. Bu davrga kelib tashkil topgan turli savdo kompaniyalari o‘zlari 
uchun yangi mamlakat va bozorlar ochishga intildilar. Milodiy 1548- yilda Londonda 
43
“Yangi davlat, yer, orol, mulk, ochish uchun sanoatchi-savdogorlar jamiyati” tashkil topdi. 
Bu jamiyat Xitoyga va Sharqiy Hindistonga savdo yo‘li ochishni maqsad qilib qo‘ydi. 1555-
yil «Moskva savdo kompaniyasi » tashkil topdi. Bu kompaniya keyinchalik ingliz-rus savdo 
munosabatlarida muhim rol o‘ynadi. Mashhur dengiz kapitani Richard Chensler boshliq 
1555 yil noyabrda Moskvaga elchilar yuborildi. Rus hukumati va Moskva savdogarlari bilan 
muzokaralar muvaffaqiyatli yakunlandi. Rossiyadagi ingliz savdogarlari katta imtiyozlarga 
ega bo‘ldi. Aynan ushbu shartnomadan so`ng Rossiya hukumati o`zlarining butun O`rta 
Osiyo mintaqasidagi strategik mavqeyini mustahkamlash va kelajakda ushbu hududni o`z 
ta`sir doirasida saqlab qolishni bosh maqsadlardan biri sifatida ko`rganligidan darak 
bermoqda.
Qolaversa, Inglizlar «Moskva savdo kompaniyasi» yordamida Rossiya orqali Sharqqa - 
O‘rta Osiyo va Eronga yo‘l ochdilar. 1558-1581-yillarda sharqqa yettita ingliz elchiligi 
42
Зиёев Ҳ. Узбеки побережий Волги и Урала. -Т.Издательство АН УзССР.1963.-Б.35-36.
43
Фомченко А Русские население в Туркестанском край Т., 1983 

---

149 
yuborilgan. 1567, 1569 va 1571- yillarda Antonio Jenkinson boshliq elchilar 
44
Rossiyaga 
uch marta keldilar. Ushbu ma`lumotlarni tahlil qilar ekanmiz, bevosita Rossiya davlatidan 
tashqari, O`rta Osiyoga qiziqqan va kelajakda da’vo bilan chiqishi mumkin bo`lgan yana bir 
jiddiy raqibning O`rta Osiyo xonliklari tomon tashlagan ayyorona qadamlarini sezish 
mumkin. XVI asrda O`rta Osiyo xaj yo’li masalasiga doir Rossiya, Usmoniylar 
imperatorlari va O`rta Osiyo xukmdorlari o`rtasidagi elchilik munosabatlari 1554-1556-
yillarda Rossiya tomonidan bosib olingan Astraxan va u orqali o`tgan yo`llar bilan bog’lik 
tarzda namoyon bo`ladi. Milodiy 1568-yilda Xorazm hukmdori Xoji Muxammadxon (1558-
1602) Sulton Salim II (1566-1574) huzuriga maxsus elchi jo`natadi. Bu elchi Xorazm 
xonining sultonga Rossiya savdo yo`llarini bosib olgach, savdo karvonlarini qiyinlashgan. 
Astraxandan o`tgan xaj yo`lini qaytadan ochish va bu hududni ozod qilishni surab yozgan 
maktubini keltirgan edi
45
. Shu mazmundagi xatlar O`rta Osiyoning boshqa hukmdorlari 
tomonidan ham tez-tez jo`natilib turilgani haqida bir qancha manbalarda yozib o`tilgan. 
Markaziy Osiyoda Amir Temur va temuriylar hukmronligidan so’ng Shayboniylar sulolasi 
Abdullaxon II (1557-1598) markazlashgan davlatni barpo qilishga harakat qildi. 
Abdullaxon II harbiy-siyosiy va diplomatik muvaffaqiyatlariga esa karmanalik mashhur 
tasavvuf allomasi Qosim Shayx Azizon munosib hissa qo’shdi. Qosim Shayx Azizon hayoti 
davomida boshqa yassaviya tariqati vakillaridan farqli o’laroq jamiyat ijtimoiy - 
iqtisodiy,siyosiy hayotida faol ishtirok etib, Abdullaxon II ning mamlakatni birlashtirish va 
markazlashtirish siyosatini qo`llab-quvvatladi. Manbalarda quyidagicha yozilgan milodiy 
1569-yilda Turkiston va Samarqand hukmdorlari Bobo sulton hamda Sayyid sultonlar 
Abdullaxon II bilan sulh, tuzishda vositachi bulishini surab Qosim Shayxga murojaat qiladi. 
Sultonlar iltimosiga binoan Qosim Shayx ular huzuriga keladi va juda katta izzat-ikrom 
bilan kutib olinadi. Sultonlarning vakillari Shayxga quyidagilarni bayon etadilar: 
46
«Bizning 
sultonlar isyonni bas qilishni va adolat yo’lini tutib shunday demodalar: «Bizning bir 
xovuch kalondimog’larimizning manmanligi tufayli shunday katta mamlakatning 
44
Фомченко А Русские население в Туркестанском край Т., 1983
45
БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ УСМОНИЙЛАР ИМПЕРИЯСИ БИЛАН ЭЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА ХАЖ ЗИЁРАТИ 
т.ф.н. Г.М.Таниева
46
Хофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. Биринчи китоб / Форс тилидан С. 
Мирзаев таржимаси. - Тошкент. 1999.222-бет