161 Ədalət tahirzadə azərbaycan cümhuriYYƏTİ HÖkuməTİ heyəTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ
Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MALİYYƏ HEYƏTİNİN MƏRUZƏSİ
- Birinci müqavilə
- XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ
- İmzaladılar
- İkinci müqavilə (məxfi)
- Həmin şəxslər imzaladılar.
- Maliyyə heyətinin üzvləri
170 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1 Azərbaycan hökumətinin 20 avqust 1918- ci il qərarı ilə [6, v .l] Azərbaycan Heyəti-mü- rəxxəsəsinin yeni sədri təyin edilmiş Əlimərdan bəy Topçubaşovun 5 mart 1919-cu ildə Heyəti- Vükəla rəisi və xariciyyə naziri Fətəli xan Xoyskiyə göndərdiyi məktubdan öyrənirik ki, Səlim bəy Behbudov İstanbuldan 19 dekabr 1918- ci ildə yola düşüb və Bakıya 7 yanvar 1919- cu ildə çatıb [16,168]. MALİYYƏ HEYƏTİNİN MƏRUZƏSİ S.Behbudov Bakıya gələr-gəlməz Maliyyə heyəti hökumətə rəsmi hesabat təqdim edib. Heyətin, TC Osmanlı Arxivindən götürülmüş və surəti AR Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan 9 yanvar 1919- cu il tarixli həmin məruzəsi [9, v .l2-16] S.b.Behbudov və Ə.b.Rüstəmbəyovun gördüyü işləri dəqiqliklə əks etdirir. (Yeri gəlmişkən, bu rusca sənədin nəşrində [9, 135-137] bəzi yan lışlara yol verilib). Biz onu arxivdəki əslindən ana dilimizə çevirərək aşağıda veririk. *** İstanbula gəldiyimizdə səfərimizin məqsədi ilə tanış etdiyimiz və bizi ən qızğın şəkildə qə bul edən, istəklərimizi yerinə yetirməyə tam ha zır olduqlarını bildirən Tələt və Ənvər paşaların şəxsində Türkiyə Hökuməti ilə təcili təmas qurduq. Maliyyə naziri Cavid bəy [Türkiyədə] olmadığından, sonrakı danışıqları onu əvəz edən sədrəzəm Tələt paşa ilə aparmalı olduq. Həmin günlərdə Cavid bəy Almaniyadan borc almaq üçün Berlində olduğuna görə Türkiyə Hökumətinin başqalarına pul borc verməsi si yasi baxımdan uyğun deyildi və bu üzdən borc götürməyi özəl bir müəssisə vasitəsilə, özü də borc deyil, ticarət müqaviləsi şəklində təşkil et məyi məqsədəuyğun saydıq. Ən uyğun müəs sisə isə direktoru hərbiyyə nazirinin müavini İsmayıl Həqqi paşa olan Hicaz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi idi. Belə bir şəkil alan əmə liyyatımız Hökumətə Parlamentin çox önəmli olan təsdiqindən yan keçmək imkanı da verirdi. Sonrakı danışıqlarımız uğurla və sürətlə keçdi. Əsas razılıq əldə edildi və Nazirlər Şurası onu təsdiqlədi. Yalnız maliyyə naziri Cavid bəyin razılığı qalırdı, ona da teleqram göndərildi. A n caq Cavid bəy teleqrama cavab verməyi, görü nür, öz missiyasını uğurla yerinə yetirənədək si yasi baxımdan münasib görmədi və bizim işi mizi Almaniya ilə Türkiyə arasında maliyyə konvensiyası imzalananadək ləngitdi. Nəhayət, ay yarımdan sonra müsbət cavab alındı və biz Hicaz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi ilə təxminən bu məzmunlu iki müqavilə imzaladıq:
Biz, aşağıda imza edənlər: bir tərəfdən Azərbaycan Hökuməti adından hərəkət edən Azərbaycan Hökumətinin mürəxxəsləri Əsəd bəy Rüstəmbəyov, Səlim bəy Behbudov və Mə- həmmədəmin Rəsulzadə, obiri tərəfdən isə Hi caz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi adından hərəkət edən Osmanlı İmperatorluğu hərbiyyə nazirinin müavini İsmayıl Həqqi paşa öz ara mızda aşağıdakı müqaviləni bağladıq: I) Siyahısı bu müqaviləyə əlavə edilmiş iki milyon (2.000.000) türk lirəsi məbləğindəki müxtəlif malları Azərbaycan Hökuməti satır, Hi caz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi isə alır. II) Mallar Azərbaycanın paytaxtında1 təh vil veriləcək. III) Malların qorunması və daşınması xərc lərini Hicaz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi öz üzərinə götürür. IV) Malları hər tərəfdən iki üzvün qatıldığı dörd nəfərlik qarışıq komissiya hər ay qiymət ləndirir. V) Qiymətləndirmədə anlaşmazlıq mey dana çıxdıqda komissiya beşinci üzvünü seçir. Beşinci üzvün seçimində m üxtəlif rəylər yaran dıqda komissiya İstanbul Məhkəmə Odasımn sədrinə müraciət edir və o, məsələni qəti şə kildə həll edir. VI) Müqavilənin müddəti iki ildir. VII) İkiilik müddət bitənədək iki milyon lirəlik mal satılar və almarsa hər tərəfin sonrakı əməliyyatlardan imtina etmək hüququ var (an caq bu, məcburi deyil). 1 Bakı nəzərdə tutulurdu. XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2018, №1 171 VIII) İkiillik müddət bitənədək satılan mal lardan alman məbləğ iki milyon lirəyə çatmazsa hər tərəf sonrakı əməliyyatları davam etdirmək dən azaddır. IX) Bu müqavilənin əsli iki nüsxədə olmalı və tərəflərin hər birində saxlanmalıdır.
Satılacaq məhsulların siyahısı: neft, bal, duz, pambıq, yun, dəri, barama, buğda, darı, arpa və b. İkinci müqavilə (məxfi) I. Hicaz Dəmiryolları və Limanları İdarəsi bu müqavilə imzalanan kimi ləngitmədən Azərbaycan Hökuməti mürəxxəslərinə avans olaraq 5 %-lə dərhal yarım milyon türk lirəsini təqdim etməyi öz öhdəsinə götürür. II. Alınası malların iyirmi beş faizi (25 %) bu borcun ödənməsinə gedəcək və faizlər hər dəfə yerdə qalan məbləğdən götürüləcək.
***
Bonları buraxmağa gəlincə, biz bütün gör kəmli türk maliyyəçiləri ilə, başlıca olaraq Os manlı Bankının direktoru, söz düşmüşkən, bi zimlə can-başla əməkdaşlıq etmiş və çox şeyə görə borclu olduğumuz Hamid bəylə və son- ralar maliyyə naziri Cavid bəylə məsləhətləş dik. Hamısı bizə bon buraxmaqdan əl götür məyi və ondansa əsl kredit biletləri buraxmağı məsləhət gördü, çünki gerçək qarantisiz hər hansı bon dəyərsizləşməyə məhkumdur. Zaman və xərc baxımından heç nə itirmədiyimizə görə bu təklifi həvəslə qəbul etdik və kredit biletləri buraxmağı qərara aldıq. Monometallik və metrik sistem qəbul edil di. Pul vahidi yarım qram qızıldan ibarət
nin yüzdə bir hissəsi AQÇA adlanır. 5, 10, 20, 25 aqça nikeldən; 1/2, 1, 2, 5 azəri gümüşdən; 5, 10, 20, 50, 100 azəri qızıl dan kəsiləcək. Buraxılmış kredit biletlərinin qarantisi ön cə iki milyon lirəlik borcumuz, sonralar isə nef tin satışından əldə ediləcək qızıl valyuta olacaq. Rəsmləri Leypsiq modelləri arasından se çilib.
Dəniz Nazirliyinin mətbəəsi kredit biletlə rimizi məccani çap etməyi öz üzərinə götürür (biz yalnız zəruri xərcləri ödəyəcəyik). İki vaqon kağız İstanbuldadır, səkkiz va qon da Leypsiqdən yazıb gətirəcəyik. Qəlpləşdirməyə imkan verməyən özəl kağızlar sifariş verilir. Kağız almaq və çap xərclərini ödəmək üçün avansdan 25 min lirəni İstanbula gələn na zir Topçubaşovun sərəncamına verir, 225 min lirəni Azərbaycana göndəririk. Bu zaman Bolqarıstan separat sülh imzala yır, Mərkəzi Dövlətlərlə əlaqə kəsilir. Tələt pa şa kabinəsi düşür və bizim bütün əməliyyatımız dayandırılır. Maliyyə heyətinin üzvləri: (S.b. Behbudov və Ə.b.Rüstəmbəyovun imzaları). Bakı, 9 yanvar 1919-cu il” [9, v.12-16]. Bu sənədlə bağlı iki önəmli qeydimiz var.
həm də ikinci müqavilənin bağlanması tarixi göstərilməyib. Bu müqavilələrin ikisi də 16 eylül 1334-cü ildə (16.9.1918) imzalanıb. V.İmanovun da gözündən yayınmadığı kimi, bu tarix Bakımn alınmasının ertəsi gününə düşür. İkincisi, tarix əsərlərində müqavilələrin yal nız ruscaya tərcüməsinə istinad olunur. Məsələn, Cümhuriyyətin xarici siyasətinə həsr edilmiş kitabda müqavilələrin türkcədən çevrilmiş rusca mətnləri verilsə də türkcə mətnlər haqqında heç bir qeyd yoxdur [16, 83-87]. Ümumən Heyəti- mürəxxəsənin fəaliyyətini incəliklə araşdırmış Vüqar İmanov da Azərbaycan-Osmanlı iqtisadi anlaşmasından danışarkən müqavilələrin yalnız ruscasma söykənib [11, 126] və türkcə əslin mövcudluğu haqqında susub. Biz bu müqavilələrin türkcə əslini əldə etmişik. AR Dövlət Arxivində 970-ci fondda saxlanılan birinci müqavilənin mətni iki səhi XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|