23
belgilar yoki ko‘rsatkichlar
ishtirok etadi, biri erkli o‘zgaruvchilar,
ikkinchisi erksiz o‘zgaruvchilar hisoblanadi. Birinchi toifadagi belgilar
boshqalariga ta’sir etadi, ularning o‘zgarishiga sababchi bo‘ladi.
shuning uchun ular omil belgilar deb yuritiladi, ikkinchi toifadagilar
esa natijaviy belgilar deyiladi. Masalan, paxta yoki bug‘doyga suv,
mineral o‘g‘itlar va ishlov berish natijasida ularning hosildorligi
oshadi. Bu bog‘lanishda hosildorlik natijaviy belgi, unga ta’sir etuvchi
kuchlar (suv, o‘g‘it, ishlov berish va h.k.) omil belgilardir.
Yoki, iste’molchining daromadi ortib
borishi natijasida uning
tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi oshadi. Bu bog‘lanishda talabning
ortishi natijaviy belgi, unga ta’sir etuvchi omil, ya’ni daromad esa omil
belgidir.
Omillarning har bir qiymatiga turli sharoitlarida natijaviy
belgining har xil qiymatlari mos keladigan bog‘lanish korrelyatsion
bog‘lanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion bog‘lanishning
xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to‘liq soni
noma’lumdir. Shuning uchun bunday bog‘lanishlar to‘liqsiz
hisoblanadi va ularni formulalar orqali
taqriban ifodalash mumkin,
xolos.
Umumiy holda qaralsa, korrelyatsion munosabatda erkin
o‘zgaruvchi
X
belgining har bir qiymatiga
)
1
(
...k
i
x
i
erksiz
o‘zgaruvchi
Y
belgining
)
1
(
..s
j
y
j
taqsimoti mos keladi. O‘z-o‘zidan
ravshanki,
bu holda ikkinchi
Y
belgining har bir qiymati
)
(
j
y
ham
birinchi
X
belgining
)
(
i
x
taqsimoti bilan xarakterlanadi. Agar to‘plam
hajmi katta bo‘lsa, belgi
X
va
Y
larning juft qiymatlari
i
x
va
j
y
ham
ko‘p bo‘ladi va ulardan ayrimlari tez-tez takrorlanishi mumkin. bu
holda korrelyatsion bog‘lanish kombinatsion jadval (korrelyatsiya
to‘ri) shaklida tasvirlanadi.
Bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli bo‘ladi. Agar
bog‘lanishning
tenglamasida omil belgilar
)
,...,
,
(
2
1
K
X
X
X
faqat birinchi
daraja bilan ishtirok etib, ularning yuqori darajalari va aralash
ko‘paytmalari qatnashmasa, ya’ni
K
i
i
i
x
Х
a
a
y
1
0
ko‘rinishda bo‘lsa,
24
chiziqli bog‘lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo‘lganda
x
a
a
y
1
0
to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish deyiladi.
6
Ifodasi to‘g‘ri chiziqli tenglama bo‘lmagan bog‘lanish egri
chiziqli bog‘lanish deb ataladi. Xususan,
parabola
2
2
1
0
x
a
x
a
a
y
giperbola
1
0
x
a
a
y
x
darajali
a
x
x
a
y
0
va boshqa ko‘rinishlarda
ifodalanadigan
bog‘lanishlar egri chiziqsiz bog‘lanishga misol bo‘la oladi.
Dostları ilə paylaş: