2. Davlatning metall fondi va metallni aylanma harakati. Xalq xo‘jaligida

2.2. Metall temir-tersaklarini hosil bo‘lish manbalari va metall chiqindilarini ishlatish
Amartizatsion metall buyumlaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan va metallarga ishlov berishdan turli xil metallarni chiqindilari hosil bo‘ladi. Bu chiqindilarni qaytadan eritib, yangi metall buyumlar olish mumkin bo‘ladi.
Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, temir-tersak va chiqindilar ikkilamchi metallurgiya sanoatida asosiy xom ashyo hisoblanadi. Qora metall temir-tersak va chiqindilaridan hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan po‘latni asosiy qismi olinadi.

(a) (b)
2.1.(a,b)-rasm. Metall temir-tersak va chiqindilari

Metall chiqindilari resurslari deb, xalq xo‘jaligi va aholida ma’lum belgilangan davrdagi, hosil bo‘lgan temir-tersak va chiqindi shakldagi hamma metall miqdori tushuniladi. Qora metall temir-tersak, qora metaldan tayyorlangan ishlatilishga yaroqsiz buyumlar va buyumlarni ayrim qismlari, uskunalar, binolar, inshoatlar shakli bo‘ladi. Qora metall chiqindilari qora metall ishlab chiqarish va ishlov berish jarayonlarida hosil bo‘lgan metall chiqindilari, hamda biron buyumlar shaklida bo‘ladi. Qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini hosil bo‘lishining asosiy manbalari (2.1.(a,b)-rasm) quyidagilardir:

1. 
   qora metallarni ishlab chiqarilishi;
   
2. 
   qora metallarni ishlatilishi (metallarga ishlov berish);
   
3. 
   qora metaldan tayyorlangan buyumlarni muddatini o‘tab bo‘lishi, yaroqsiz holga kelishi (amartizatsion temir-tersaklar);
   
4. 
   korxonalarning shlak chiqindilarini qayta ishlashi;
   
5. 
   bu manbalarni har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
   

Qora metall ishlab chiqarish cho‘yan, po‘lat, prokat, cho‘yan va po‘lat quyishni o‘z ichiga oladi. Qora metall ishlab chiqarishda turli xil chiqindilar hosil bo‘ladi. 1 tonna cho‘yan ishlab chiqarishda 4-7 kg kuyindi, skrap, turli xil qoldiqlar shaklida metall kuyindilari hosil bo‘ladi. Skrap - bu domna, po‘lat eritish, quyush jarayonlarida pechdan metallarni chiqarish, tashish, po‘lat va cho‘yan quyish natijasida qotib qolgan tomchi, qatra, uchqunlarni chiqarish novlaridagi, quyush kovshlaridagi, avariya chorpoya (kozyol) laridagi metall qoldiqlari shaklidagi metall chiqindilardir.

Ikkilamchi qora metallarni hosil bo‘lish manbalari

Ishlab chiqarish chiqindilari, 65,0 %

Shlak chiqindilaridan olinadigan metallar, 20 %

Amortizatsion temir-tersaklar, 33 %

Metallurgiya sanoati, 44 %

Metalga ishlov be- rish sanoati, 21 %

Domna ishlab chiqarish, 0,5 %

Quyma ishlab chiqarish, 0,5 %

Mexanik ishlov berish, 20,0 %

Shtampovkalash, presslash, 1 %

Po‘lat ish-lab chiqa-rish, 5 %

Prokat ishlab chiqarish, 26,5 %

Mashinalar, uskunalar, konstruksiyalarni buzilishi, 33 %