2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja

Ma’naviyat vujudga kelishi to‘g‘risida boshqa nazariyalar.
Ma’naviyatning kelib chiqishi, dunyoqarashning rivojlanishi faqat birgina
«mehnat nazariyasiga» bog‘lanmaydi. San’atning, ma’naviyatning ba’zi shakllari
kelib chiqishi va rivojlanishida mehnat muhim rolni o‘ynagan bo‘lsada, u yagona

---

---

omil emas. Ong va mehnat birgalikda shakllangan. Ongning vujudga kelishiga va

rivojlaniishga mehnat qanchalik hissa qo‘shgan bo‘lsa, mehnatning vujudga
kelishi va rivojlanishiga ham ong shunchalik hissa qo‘shgan. Chunki mehnatning
o‘zi shunchaki ish emas, balki biror narsani qayta ishlashga qaratilgan ongli,
maqsadga muvofiq harakatdir. Ong yo‘q joyda mehnatning o‘zi yo‘q. Ongning
ma’naviyatning negizi va tarkibiy qismi ekanligini nazarda tutsak, ma’naviyat bir
vaqtning o‘zida nafaqat mehnatning, shuningdek ongning, tafakkurning asosida
rivojlanganini payqaymiz.
Ong va nutq, til va tafakkur mushtarak hodisalardir. Ongsiz nutq, nutqsiz
ong shaqllanishi mumkin emas. Lekin ilm-fanda qaror topgan qarashlarga
muvofiq, odamlarning dastlabki o‘zaro muloqotlari, fonetik nutq asosida emas,
balki turli uzun-qisqa baqiriq, chaqiriqlar jo‘rligidagi imo-ishoralar yordamida
amalga oshirilgan. Ov qilish, xayvonlarga pistirma uyushtirib, ularni pistirma
tomon haydash, o‘zini xavf-xatardan, dushmandan himoya qilish maqsadida hali
«tilsiz», biologik evolyusiyasi davom etayotgan, lekin ongsiz hayvondan keskin
farq qiladigan qadimgi odamlar (avstralopitekdan neandertal odami paydo
bo‘lgunga qadar) pantomima (imo-ishoralar), raqs yordamida, ya’ni san’at
unsurlari
yordamida
«so‘zlashganlar»,
jamoaviy
xatti-harakatlarini
muvofiklashtirganlar. Etnograf olimlar ibtidoiy qabilalarda raqs yordamida ovdan
qaytayotan erkaklar butun ov jarayonini ypyg‘doshlariga «so‘zlab» berganini
yoki ov oldidan bir necha erkaklar ovda kim qanday harakat qilishini kelishib
olishlarini batafsil yozib qoldirganlar.
Ibtidoiy raqslar asosan plastik tasvir unsurlaridan iborat. Ularda ov (ishlab
chiqarish), mehnat jarayoni, jangovar xatti-harakatlar, o‘zini himoya qilish, ovga
(dushmanga) hamla qilish, yakkama-yakka olishish va sh.k.lar pantomima orqali
tasvirlanadi. Olimlar raqs yosh avlodga ov va mehnat qilishni, jang qilishni
o‘rgatishning ilk shakli deb hisoblaydilar. Shu sababdan g‘arb ilm-fanida
ma’naviy madaniyat vujudga kelishining nafaqat «mehnat nazariyasi»,
shuningdek, «o‘yin nazariyasi» (Y. Xeyzinga, X.Ortega-i-Gasset, Ye. Fink)
mavjud. To‘g‘ri, e’tirof etish lozimki, Fapb ilm-fanida so‘z asosan

---

---

ma’naviyatning vujudga kelishi haqida emas, balki madaniyat kelib chiqishi,

inson ongi va psixologiyasining rivojlanishi haqida boradi. Y. Xeyzinga «Homo
ludens» (“O‘ynayotgan odam”) asarida yozgan: «Madaniyat, tirik jon onasi
tanasidan ajralib chiqishiga o‘xshab, o‘yindan ajralib chiqmaydi, u o‘yin ichida
va o‘yin sifatida rivojlanadi. Butun madaniy ijodkorlik o‘yindir: she’riyat ham,
musiqa ham, inson fikri ham, ahloq ham va madaniyatning boshqa mumkin
bo‘lgan shakllari ham».
4
Ulardan tashqari turli biopsixologik, biologik (yashash uchun kurash,
boshqa jins vakilini o‘ziga jalb qilish, unga «yoqish», nasl qoldirish, ko‘payish
istagi, mayli va h.k.) - bixeviorizm, sotsial-darvinizm bilan, turli diniy ta’limotlar
bilan bog‘liq nazariyalar bor. Ularda ba’zan juda jiddiy, teran va qiziq kuzatishlar,
misollar, dalillar, fikrlar, mulohazalar uchrasa-da, mohiyatan ular vulgar –
materialistik, noilmiy qarashlardir. Ba’zi bir yirik olimlarning jamiyat to‘g‘risida
o‘ziga xos nazariyalari bor. Ular asarlarida ma’naviyat vujudga kelishi haqida
maxsus to‘xtalmasa-da, masalani ular yaratgan konsepsiyalar nuqtai nazaridan
talqin qilish mumkin. Bir-biridan keskin farq qiladigan turli qarashlarning
ko‘pligi ma’naviyatning vujudga kelishi va rivojlanishi nihoyatda murakkab
masala ekanligini ko‘rsatadi.
Hozircha shunday xulosa qilish mumkin: ma’naviyat vujudga kelishi juda
uzoq davom etgan tarixiy jarayondir. Unga ko‘plab tabiiy va ijtimoiy omillar
ta’sir ko‘rsatgan. Ma’naviyatning vujudga kelish va dastlabki rivojlanish 
bosqichlari ibtidoiy odamning ijtimoiylashishi, olamni bilish, o‘zligini anglash, 
ishlab chiqarishda erishgan yutuqlari bilan uzviy bog‘liq.