3-MAVZU. Adabiy nutq va uning uslublari
Reja:
1.Adabiy til va uning uslubiy turlari
2.Uslub va uslubiyat
3. So`zlashuv uslubi, badiiy uslub
4.Ilmiy uslub va publisistik uslub
5. Badiiy uslub
Tayanch tushunchalar:
adabiy nutq, adabiy til, so`zlashuv uslubi,
rasmiy uslub,
ilmiy uslub, badiiy uslub,
publisistik uslub, oddiy so`zlashuv uslubi, adabiy
so`zlashuv uslubi.
Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib,
nutq jarayonida til
hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga
mos ravishda foydalanish
qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar,
til vositalarining nutqda
qo’llanish yo’llari, fonеtik, lug’aviy, frazеologik va grammatik birliklarning
qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi.Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum bir
sohada qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi dеyiladi.
O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor.
1.
So’zlashuv uslubi
: Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu
uslubda ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq
ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq
shaxsning luqmasi dan
tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi.
So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar,
tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo, hamma ishni do’ndiribsiz-
da. Mazza qildik. Kеtaqo-o-ol!
So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi. Ko’proq sodda
gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. Oilada, ko‘cha – ko‘yda
kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan nutq uslubi so‘zlashuv uslubi
deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv uslublarini o‘z ichiga oladi.
Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv
uslubi, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv
uslubidir. So‘zlashuv uslubining har ikki turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga
chiqadi. Bu uslubda so‘zlar
odatda kinoya, piching, qochirmalarga boy bo‘ladi.
So‘zlashuv uslubining yana bir o‘ziga xos xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va
ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha so‘z – daplar, to‘liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda
iboralardan keng foydalaniladi. Umumxalq tili ma’lum bir xalqning so‘zlashuv
tilidir. Adabiy til esa ma’lum bir til qoidalari asosida tuzilgan,
ishlangan, sayqal
berilgan tildir. Umumxalq tili kengroq hajmda bo‘lib,
u sheva va lahjalar, kasb-
hunarga oid so‘zlar, atamalar, jargonlar, ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid
so‘zlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo‘lib, til qoidalariga
asoslanilmaydi.
Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilarni o‘zida namoyon qilgan til shakli
sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig‘indisi lahja deyiladi. Sheva va lahjalar
ma’lum bir hududda yashovchi aholining mahalliy so‘zlashuv tilidir (masalan,
Toshkent shevasi, Farg‘ona shevasi kabi).