4-mavzu. Iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli Reja

4-mavzu. Iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli Reja:

1. 
   Xorijiy investitsiyalarning mazmun-mohiyati va turlari. Xorijiy investitsiyalarni O’zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilishning obyektiv zarurligi
   
2. 
   Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish turlari va shakllari.
   
3. 
   To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotni modernizatsiya qilishdagi roli
   
4. 
   Chet el investitsiyalariga doir O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarining mazmuni, maqsadi va ahamiyati. Xorijiy investorlarga berilgan imtiyozlar, kafolatlar va rag’batlantirish omillari
   

Tayanch iboralar: xorijiy investitsiyalar, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar, transmilliy korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, valyuta siyosati, bojxona boji

1. Xorijiy investitsiyalarning mazmun-mohiyati va turlari. Xorijiy investitsiyalarni O’zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilishning obyektiv zarurligi

Ma’lumki, har qanday davlat tashqi dunyodan ajralgan holda, jahondagi ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlardan, iqtisodi rivojlangan davlatlarning tajribalaridan samarali foydalanmasdan rivojlanishi mumkin emas. Ushbu maqsad yo’lida milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, bunday vazifaning uddalanishi, avvalambor, «xorijiy investitsiya» tushunchasining mazmun-mohiyatini, xususiyatlarini, turlarini, iqtisodiyot taraqqiyotidagi rolini aniq va ravshan anglab olish zaruratini yuzaga keltiradi.

Prof. D.G’ozibekovning xorijiy investitsiyalar to’g’risidagi nazariy qarashlarida quyidagi fikrlar bayon etilgan: «Chet el investitsiyalari bir iqtisodiyot subyekti kapitalini o’zga iqtisodiyotga muayyan muddatga bog’lash bo’lib, ichki investitsiyalardan risklar kengligi bilan farqlangan holda, huquqiy sharoitlarning, investitsiya muhitining o’zgarishi bilan tavsiflanadi va natijada mamlakatlar va mintaqalar bo’ylab kapital ko’chishi yuz beradi» ²⁹. Ushbu fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, xorijiy investitsiyalar bir mamlakat iqtisodiyotidan mutloq boshqa davlat iqtisodiyotiga ko’chuvchi kapital bo’lib, u risklar doirasi kengligi bilan ichki investitsiyalardan farqlanadi.
Iqtisod fanlari doktori N.Qo’ziyevaning ilmiy ishlarida xorijiy investitsiyalarning mohiyati to’g’risida: «Kelgusida foyda olish maqsadida kapitalni eksport qiluvchi xorijiy davlatlar, yuridik va jismoniy shaxslarning kapitalni qabul qiluvchi mamlakatlarga turli ko’rinishdagi boyliklar (ko’char, ko’chmas mol-mulk, intellektual boyliklar va boshq.) va ulardan olingan daromadlar (foyda, foizlar, dividendlar, litsenziya va komission mukofotlar, royalti, texnik ta’minot va boshqa mukofotlar)ni qo’yilishiga xorijiy investitsiyalar deyiladi»³⁰, degan ta’rif keltirilgan. Olimaning fikricha, xorijiy investitsiyalarni turli belgilariga asoslangan holda tasniflash ularning iqtisodiy mohiyatini yanada oydinlashtiradi.
Iqtisod fanlari nomzodi Q.Xoshimov ilmiy ishida: «chet el investitsiyalari – chet el mulkdorlari tomonidan ma’lum kapitalni bir iqtisodiyotdan mutloq boshqa mamlakat iqtisodiyotining qonun bilan ta’qiqlanmagan turli tarmoqlariga aniq va noaniq risklarni hisobga olgan holda, o’z manfaatiga erishish, nisbatan yuqori darajada samara olish



²⁹ G’ozibekov D. G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: «Moliya», 2003. – B. 45.
³⁰ Qo’ziyeva N.R. Xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar faoliyatini rag’batlantirishning moliya-kredit mexanizmini takomillashtirish yo’nalishlari. Iqt. fan. dok. ilm. dar. olish uchun yoz. diss. avtoref. – T.: BMA, 2008. – B. 11.
maqsadida muayyan muddatga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir»³¹, degan mazmunda ta’rif berilgan.
“Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasida: “chet el investitsiyalari — chet ellik investor tomonidan ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari obyektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar”³², deb e’tirof etiladi.
Xorijiy investitsiyalarni mulkchilik shakliga ko’ra xususiy, davlat, xorijiy va aralash investitsiyalarga tasniflash maqsadga muvofiqdir. Xorijiy investitsiyalarni yo’nalish obyektiga qarab, moliyaviy va real investitsiyalarga ham ajratish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy investitsiyalarning tarkibida asosiy o’rinni xususiy mulk egalarining investitsiyalari tashkil etadi. Xorijiy investitsiyalarni ichki investitsiyalardan farqli jihatlaridan biri, ularni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha uch guruhga ajratilgan barcha risklarning oldindan hisoblab chiqilishidadir (4 .1-rasm).
Xorijiy investitsiyalar bilan bog’liq risklar

Asosiy yoki mamlakat bilan bog’liq risk

Shartnoma yoki investitsiyaga qadar risk

Operatsion yoki investitsiyadan so’nggi risk

• 
  investitsiya kiritiladigan mamlakatda siyosiy va ijtimoiy barqarorlik;
  
• 
  hukumat tomonidan o’tkazilayotgan makroiqtisodiy siyosatning izchilligi va barqarorligi (inflyatsiya darajasini nazorat qilish, byudjet-soliq, moliya-kredit siyosati);
  
• 
  tadbirkorlik faoliyatidan olingan foyda va boshqa daromadlarni xorijga o’tkazish imkoniyatlari va sharoitlari;
  
• 
  investitsiyalashning o’zga huquqiy sharoitlari (xorijiy investorlar huquqini himoya qiladigan qonun va qonun osti hujjatlarning mavjudligi va amal qilishi).
  

• 
  murakkab jarayonlarning davomiyligi va samaradorligi;
  
• 
  shartnoma shartlarini kelishish va ma’qullash jarayoni, shuningdek, tomonlarning imzolangan shartnomalarda nazarda tutilgan shartlarga rioya etishini nazorat qiladigan muassasalarning bo’lishi va samarali ishlashi;
  
• 
  munosib sherik topish imkoniyati;
  
• 
  yangi tashkil etilayotgan korxona ustav fondiga uskuna, jihozlar, texnologiyalar, nou-xoular, xom ashyo, materiallar va boshqalar ko’rinishida beriladigan hissani baholashning mavjud bo’lishi;
  
• 
  intellektual mulkni himoya qilishning huquqiy asoslari, shu jumladan, texnologiyalarni transferlash (o’tkazish) masalalari.
  

• 
  operatsion (harakat) qarorlarni qabul qilish jarayoni tartib-qoidalari va davomiyligi;
  
• 
  foyda va uni taqsimlash masalalari bo’yicha qaror qabul qilish jarayoniga ta’sir ko’rsatish darajasi;
  
• 
  menejmentni tashkil etish masalalari, shu jumladan, investitsiya loyihasi infratuzilmasi, xodimlarni boshqarish, moliyaviy menejmentni tashkil etish;
  
• 
  mahalliy xom ashyodan foydalanish imkoniyatlari va uni olish tartiblarini hal qilishning davomiyligi;
  
• 
  mahalliy bozor marketingi;
  
• 
  malakali ish kuchining topilishi;
  
• 
  jamoat xavfsizligi va ushbu mamlakatda ishlayotgan xorijlik xodimlar uchun xavf-xatarsiz ishlash sharoitlari.