6-маʻruza. G‘afur G‘ulom – bolalar shoiri va nosiri

6-маʻruza. G‘afur G‘ulom – bolalar shoiri va nosiri (1903-1966).
Reja:

1. 
   G‘afur G‘ulom – bolalar shoiri va nosiri (1903-1966).
   
2. 
   G‘afur G‘ulom asarlarining asosiy gʻoyasi
   

Akademik shoir G‘afur G‘ulom kattalarning ardoqli adibi bolishi bilan birga, bolalarning ham sevimli ijodkoridir. G‘afur G‘ulomning bolalar adabiyotiga aloqasi haqida so‘z yuritilar ekan, dastavval, uning bolalar uchun maxsus yaratgan
asarlarini tilga olish joiz. Zero, “Mukofot” (1940), “She’rlar” (1946), “Tongotar
qo`shig‘i” (1949), “Bari seniki” (1953), “Bir g‘uncha ochilguncha” (1955), “Siz
mening yoshligimsiz” (1958) singari she’riy to‘plamlarda shoir yosh avlodni,
jumladan, o‘z farzandlarini ham eng yaxshi umuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalashga ahd qilgan talabchan va mehribon murabbiy, farzandlari kamolidan
faxrlanayotgan va Vatan kelajagini ishonchli qo‘llarga topshirayotganidan qalbi
quvonchlarga to‘liq mehribon ota sifatida namoyon bo‘ladi.
U XX asrning 20-yillaridan 60-yillarigacha bolalar uchun she’rlar, hikoya va o‘kinchlari, quvonchlari ifoda etilgan edi. Ayni damda nasriy asarlaridan “Netay” 1930-yilda, “Tirilgan murda” 1934-yilda, “Yodgor” 1936-yilda, “Shum bola” 1963- yilda chop qilindi. G‘afur G‘ulomning she’riy to‘plamlarini nashr ettirish shoir vafotidan so‘ng to‘xtab qolmadi. 1969-yilda “Bayram maktubi”, 1970-yilda “O‘ylashni o‘rganamiz”, 1983-yilda “Farzandlarimga” she’riy to‘plamlari bosildi.
Zero, G‘afur G‘ulomning bolalarga atalgan asarlarisiz o‘zbek bolalar adabiyotini tasavvur qilib bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom mutafakkir va faylasuf shoir sifatida bolalar yurt kelajagi ekanini, ularning kamoli xalq kamoli ekanini his qiladi, shu tuyg‘ularni she’rlarida goh bola bo‘lib, ularning dunyosini yoritsa, goh kattalarning bolalarga munosabatlarini aks ettirdi.
G‘afur G‘ulom bolalarga kattalarning munosabatini “Charog‘larimqarog‘larim”, “Aziz avlodlarimizga”, “Mening bir satrim”, “O‘qing qizlar”, “Chiroy”, “Siz mening yoshligimsiz”, “Sen salomat bo‘lsang bas” kabi she’rlarida Mamajonov S. Adabiyot va folklor .– Kitobda: Saylanma. Adabiy tanqidiy maqolalar. T., 1981, 389-399-b.; 142
ifodalar ekan, o‘zining bolaparvar shoir ekanini namoyish qila olgan. U xalq shoiri
sifatida yurtimizning har bir bolasini o‘ylagan, ularning har birining kelajagi uchun
qayg‘urgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom: “Men,– deya yozgan bir
xatida, – avvalo, bolalar deganimda o‘z bolalarimni o‘ylaganim yo‘q. Butun
respublikamizni o‘z oilam deb, respublika bolalarini o‘z bolalarim deb bilaman.
Demak, ular uchun yozganim yozgan”.
Ma’lumki, har bir asar o‘z davrining mahsuli va unda qay darajadadir shu davr
xususiyatlari aks etadi. Binobarin, G‘afur G‘ulomning yuqorida tilga olingan
to‘plamlaridagi asarlar ham bundan mustasno emas. Ushbu to‘plamlardagi bir qator she’rlar garchi sho‘ro mafkurasi ta’siridan xoli bo‘lmasa-da, to‘laligicha olganda, shoir ijodiyotida sof lirika ustuvorlik qiladi. Uning bolalar adabiyotimiz bolalarga mo‘ljallangan alohida adabiyot sifatida endigina atak-chechak qilayotgan o`tgan asrning 30-yillarida yaratilgan she’rlarida tarbiyaviylik – pand-nasihat, axloq-odob ruhi hamda fan-texnika yutuqlari targ‘ibi xarakteridagi ma’rifiylik yetakchilik qilsa, 50-60-yillarda yaratilgan asarlarida axloqiy-ma’rifiylik bilan bir qatorda, bola tabiatining turli qirralarini kashf qilish va o‘ziga xos olamini yaratishga intilish ko‘zga tashlanadi.
“Ikki yoshlik” (1935), “Tursunali nega varrakdan aynidi?” (1937), “Yasha
deyman, o‘g‘lim” (1939) she’rlarida fan-texnika yutuqlarini eski turmush tarzi bilan qiyoslash orqali yosh avlodni ilm-fan nuridan bahramand bo‘lishga chorlash,
chaqiriq ruhi ustuvor. Bu o‘rinda shuni ham qayd etish kerakki, 30-yillar o‘zbek
adabiyoti, xususan, she’riyatida “agitka”lar ruhidagi targ‘ibiy-tashviqiylik ko‘zga
yaqqol tashlanib turadigan xususiyatlardandir. Biroq hatto shu targ‘ibiy-
tashviqiylikda ham haqiqiy shoir asaridagi badiiyat ajralib turadi. Binobarin, “Ikki
yoshlik” she’ridagi ilm-fan targ‘ibi shunchaki eski turmush tanqidi yoxud yangi
hayot maqtovi emas, balki yangi maktablarda turli sohalar bo‘yicha fan asoslarini
egallayotgan farzandlarning kelajakda yangi va yaxshi hayotni qurishi kerak
bo‘lgan, har tomonlama kamol topgan insonlar bo‘lib yetishuviga ishonch ruhi
bilan to‘liqdir. “Yasha deyman, o‘g‘lim” she’ri shu jihatdan oldingi ikki she’rning
mantiqiy davomiday yangraydi. Uchuvchi bo‘lib, ko‘klarga uchishga, yulduzlarni
quchishga, sovuq Arktikalarni o‘zlashtirishga otlangan, uchqur xayoli ko‘klarda
parvoz qilayotgan o‘g‘il orzu-niyatlari va farzandi kamolidan faxr tuyg‘usi she’rni
yolqinlantirib turadi:
– Dada, men osmonga uchar bo‘lsam,
Cheki yo‘q ko‘kni ham quchar bo‘lsam,
Yulduzdan-yulduzga ko‘char bo‘lsam,
Sen tubida qolib ne deysan?
– Yasha, deyman, o‘g`lim!
G‘afur G‘ulom – donishmand shoir. U bolalarga, yosh avlodga katta ishonch
bilan qaragan.
Yetimlik mavzusi G‘afur G‘ulom ijodida ko‘p uchraydi. Negaki, shoirning o‘zi yetimlik jabrini tortgan inson. U to‘qqiz yoshda otasiz qoladi, o‘pka
shamollashidan vafot qilgan otasi to‘rt norasidaga G‘afurni bosh qilib ketdi. Kenja
singlisi endi olti oylik edi. U tirikchilikning qaynoqli, alamnok ko‘chalariga kirib chiqar ekan, yashashni o‘rgandi. Oqibat hayot kurashlardan iboratligini angladi.
Yetimlik nochorligini, alamlarini “Netay” qissasida Netay fojeasi taqdiri
yordamida aks ettirgan bo‘lsa, “Shum bola”da Qoravoy o‘g‘il bola-ku, deb
hisobladi, uni yaxshi hayotdan umidvor qilib yaratdi. Qoravoy hayot unga behisob
azoblar tayyorlasa ham, qaddini rostlab, yo‘lida davom etdi. Bu ma’lum ma’noda
G‘afur G‘ulomning o‘zi edi. G‘afur G‘ulom yangi davlat yetimlarga e’tibor
qilayotganini, o‘zbek yetimparvar xalqligini ko‘rib, “Yodgor”da boshqacharoq
yetimlikni tasvirladi.
G‘afur G‘ulom umrining oxirigacha yetimlik og‘riqlarini unutmadi. Nasrida aks ettirganidan tashqari, she’riyatida ham yetimlikni ifodaladi. Shoir bolalarga “kelajagim, keragim” deb murojaat qilar ekan, yuragi ham bolalarniki ekanini ta’kidlaydi. Shoirning yetimlik motivi mavjud she’rlarida bugungi bolalikka shukrona bor. Istiqlol davrining katta-yu kichigi bu she’rlarni o‘qib, bugungi bolalik uchun mustaqil Vatandan, ozod davlatdan minnatdor bo‘lsa arziydi. Shoir o‘z asarlarida hajvdan mahorat bilan foydalangan. “Shum bola”dagi fojeali bolalikni ham shu qadar satira va yumorga o‘raganki, asardagi qayg‘uli voqealarni ko‘rib turib ham kulaverasiz.
“Nortojining kurak tishi” va “Ahmad yomon bola emas-ku, ammo...” she’rlari esa bolalarni toza-pokiza yurishga chorlovchi asarlardandir. Ushbu she’rlarda G‘afur G‘ulomning maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarga mo‘ljallab asar yaratishdagi mahorati bor-bo‘yi bilan namoyon bo‘lgan. Hazil-mutoyiba vositasida kir-chir yuruvchi bolalarni chimdib olish va toza-pokiza yurishga undash har ikkala she’rning asosini tashkil qiladi. Tishini tozalashga erinadigan, “yuzini haftada arang yuvadi”gan olti yashar Nortojining tishi og‘rib qolishi va do‘stlarining uning og‘ziga “ekskursiya” qilishlari tasvirlarini shoir nihoyatda jonli, tabiiy yaratgan. She’rda ijodkorning hajviy portret yaratish mahorati e’tiborga sazovor:
Nortojining hozir yoshi oltida,
Biroq chollar kabi kemshik bechora;
Bir parcha go‘sht yoki non yeb qo‘ydimi,
Kechgacha tish kovlab, bo‘lar ovora.

Endigina olti yoshga kirgan Nortojining kemshikligi “ta‘rifi”dan boshlangan she’r to‘rtta kurak tishining chirib, darz ketgani, tishlari past-balandligidan “so‘yloq” degan nom olgani, “s” bilan “sh” harfini aytolmay, so‘z o‘rniga tili hushtak chalishigacha mufassal tasvirlanib, portret chizgilari tobora

mukammallashtirib boriladi:
Ayniqsa, Nortojining og‘ziga “ekskursiya” tasviri jonliligi bilan yosh
kitobxon e’tiborini qozonishi shubhasizdir:
Bolalar birma-bir tekshiradilar:
–Voy-bayov! Bunisini qarang, o‘rtoqlar!
Tishlarda istagan narsa topilar:
Jiydami, o‘rikmi, pista po‘choqlar.
Ayniqsa, oldingi kurak tishida
Bir hafta burungi ovqat qoldig‘i;
Yonida, boshida, oralig‘ida
Saqich bo‘laklari, tuxum sarig‘i.

Nortojining og‘ziga “ekskursiya” o‘zining tabiiyligi, hazil-mazax ruhidaligi

bilan yosh kitobxonga qiziqarli, ibratli va axloqiy-tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.
Mana yarim asrdirki, uning satira va yumor bilan sug‘orilgan bolalarbop
she’rlari bolalarni ham, kattalarni ham birday kuldiradi va tarbiya qiladi.
50-60-yillarda bolalar uchun yaratilgan ko‘plab she’rlarida G‘afur G‘ulom,
avvalo, mehribon ota sifatida namoyon bo‘ladi. “Bu yil birinchi sinfga kiradigan
o‘g‘il-qizlarimga atab yozgan she’rim”, “Yana bir qutlug‘ kun”, “Quyoshning
yorug‘ligi barcha xalqqa barobar” she’rlarida o‘sib-unib kelayotgan farzandining
maktab ostonasiga ilk bora qadam qo‘yayotganidan faxrlanish, uning ilm
cho‘qqilari va kasb-hunar asoslarini egallagan, axloq-odobli, komil inson bo‘lib
yetishuviga ishonch tuyg‘ulari barq ursa, “Navqiron naslimiz sinov oldida”, “Oltin
medal”, “Imtihon” she’rlarida maktabni tugallab, mustaqil hayotga yo‘llanma
olayotgan, oliy o‘quv yurtlariga kirib, xalqimizga munosib farzand bo‘lish
tuyg‘ulari bilan yonayotgan yosh avlodga, farzandlariga oq yo‘l tilayotgan mehribon padar qiyofasi namoyon bo‘ladi.
Sizsiz kelajak yo‘q, siz axir xalqning Ming yilni ko‘rajak qarog‘larisiz.
Sizsiz yorimaydi osmonda Zuhra, Zamonlar tongining charog‘larisiz,–
satrlarida barq urib turgan ana shu ishonch, faxr tuyg‘ulari yosh kitobxon ma’naviy-axloqiy kamolotida o‘ziga xos o‘rin tutishi shubhasizdir.
G‘afur G‘ulom bolalar uchun yaratgan asarlarning yana bir qirrasi ulardagi
hayotga endigina kirib kelayotgan yosh bola obrazining o‘ziga xos shakl va
yo‘sinlarda tasvirlanishi bilan xarakterlidir. “Qushchalar she’ri”, “Dadam va men”,
“O‘ylashni o‘rganamiz”, “Kekkaymachoq Sobirjon”, “Ahmadjon – fotograf”,
“Chaqchaqlashaylik” she’rlarida yosh bolaning o‘ziga xos ma’sum, beg‘ubor,
samimiy dunyosi yaratiladi. “O‘ylashni o‘rganamiz” she’rida Muxtorjon olti yashar singlisi Munisxon bilan o‘ylash haqida suhbatlashadi, unga o‘ylashni o‘rgatmoqchi bo‘ladi:

– Mana, men o‘ylayapman...

– Nimani o‘ylayapsan?
– Juda ko‘p o‘ylayapman:
Morojniydan tog‘ bo‘lsa.
Nuqul gilos bog‘ bo‘lsa,
Bir qozon qaymoq bo‘lsa,
Tuyaday pishloq bo‘lsa...

Bu – o‘g‘il bolaning beg‘ubor dunyosi, cheksiz-chegarasiz xayollarining bir qirrasi. Darhaqiqat, muzqaymoqni yomon ko‘radigan bola bormi?

Akasidan o‘ylashni o`rgangan Munisxon esa:

Bitta qo‘g‘irchoq bo‘lsa,

Kaliti buzilmasa,
Ko‘zini yumganida
Meni ham ko‘rib tursa... –
deb orzu qiladiki, bu – qiz bolaning o‘ziga xos dunyosi, o‘ziga xos qiziqishlari olami.
Aka-singilning o‘ylashlari davom etaveradi, o‘rtada ozgina bahs ham kelib
chiqadi. Singlisiga yanada jiddiyroq o‘ylashni o‘rgatmoqchi bo‘lgan Muxtorjonning
“Sen oyi bo‘lasanmi?”– degan savoliga Munisxon “Sen-chi?”,– deb javob
qaytaradi. Jahli chiqqan Muxtorjon:
–Men qiz bola emasman,
Qizlar oyi bo‘ladi.
Men katta bo‘lganimda,
Besh yuzga kirganimda
Katta dada bo‘laman,–
deb javob beradi. Haqiqatan ham “Sen oyi bo‘lasanmi?”,– degan savoldan qaysi o‘g‘il bolaning jahli chiqmaydi?! Shu sababli ham “katta dada bo‘lganida yuzta qizi bo‘ladigan” Muxtorjon qizlarining otini “Punis” qo‘yadi. Akasining zardasiga Munisxonning javobi ham tappa-tayyor. U “oyi bo‘lganida mingta o‘g‘li bo‘ladi, oti Puxtor bo‘ladi”. Ushbu kichik she’rda G‘afur G‘ulom yosh bola dunyosini, fikrlash tarzini, obrazini ulkan mahorat bilan yaratgan.
“Chaqchaqlashaylik” she’rida yana o‘sha – ozgina maqtanchoqroq, ozgina
hovliqmaroq, ozgina vahmachiroq bolakaylar dunyosi yaratiladi. Yozgi ta’tildan qaytib, maktabda o‘qishlarini boshlagan bolalarning har biri yozda nima ish
qilgani, qayerda dam olgani-yu nimalarni ko‘rgani haqida navbati bilan gapirib
beradi:

Ahmad, Meli, Jo‘ravoy

Tyan-Shanga chiqibdi,
Nishon kaltak tiqibdi.
Tusharda o‘n bo‘rining
Qazibdilar go‘rini.
Yog‘lab turib tayoqni
Savabdilar ayiqni.
Shu tarzda boshlangan suhbat (chaq-chaq) to‘xtovsiz davom etaveradi. Har bir bola yozda ko‘rsatgan ‘karomat”lari haqida shu tariqa lof ura boshlaydilar. Oysha o‘z qo‘ltig‘ida o‘n besh jo‘ja ochib, jo‘jalarga “A” va “V” vitaminlarni don
o‘rnida berib, uch kunda jo‘jalarini tovuq-xo‘rozga aylantiribdi, Zokir boqqan
baliqlar akvariumga sig‘may, devorni yorib chiqib, daryo izlab yig‘labdi va
hokazo.
Aytish kerakki, bolalarning beg‘ubor, o‘ziga xos sodda olamini yaratishga
bag‘ishlangan shu tarzdagi asarlar jahon bolalar adabiyotida alohida o‘rin tutadi.
G‘afur G‘ulom esa ushbu she’rlari bilan o‘zbek bolalar adabiyotida “Lofchilaraldoqchilar” turkumida o‘ziga xos olam yaratadi.
G‘afur G‘ulomning bolalar shoiri va nosiri qiyofasiga otalik va murabbiylik
tuyg‘ulari chuqur singib ketgan. Bunda yetimlikda kechgan bolalik xotiralari ta’siri
ayricha rol o‘ynaganini alohida ta’kidlash joiz. Shu holat uni qo‘liga qalam olib,
ilk she’rini yozishga undagan edi. “Bir kuni, – deb yozgan edi u o‘zining
“Kechmish va kechirmishlarimdan” xotiranomasida, – bolalar bog‘chasidagi yetim
bolalardan 15 tasini bizning internatga o‘tkazdilar. Men bu go‘daklar bilan birga
tunab qoldim. Kechasi uxlamay, kuzatuvchilik qilib chiqdim. Shu kecha o‘z
yetimligim, boshimdan kechirganlarim va shu yetim bolalar ahvoli... to‘g‘risida
she’r yozdim. Shu she’rimni birinchi she’rim desam bo‘ladi”. O‘sha ilk she’ridayoq u bolalarning ham hazrati Odam farzandi ekanligini, binobarin, ular ham insonday yashash va ulg‘ayish huquqiga ega ekanliklarini ularning o‘z tillaridan favqulodda bir ko‘tarinkilik bilan ifoda etgan edi.
Biz Odam bolasimiz,
Odamning donasimiz.
Biz o‘sib ulg‘ayamiz,
Olim bo‘lish g‘oyamiz.
G‘afur G‘ulom yetimlikda ulg‘ayganini umr bo‘yi unuta olmadi. Yetimlik
uni o`ksik qalb sohibiga aylantirgan va mudom ta’qib etganligi tufayli bolalarga
atab qaysi mavzuda she’r yozmasin, o‘sha zahoti xotirasi qatlaridagi yetimlik
armonlari uyg‘onishi tabiiy edi. Kattalar uchun yozilgan va XX asr o‘zbek
she’riyatida voqeaga aylangan “Sen yetim emassan”da ham, bolalarga atab bitilgan
“Bayram maktubi” va boshqa qator she`’rlarida ham bu holni kuzatish mumkin.
Jumladan, “Bayram maktubi”da o‘qiymiz:

O‘ttiz sakkiz yil burun 147

Bugungi siz bilan teng
O‘n to‘rt yoshlarda edim.
Tongsiz, uzun kechqurun
Qora qo‘ynin ochar keng
Ko‘z o‘ngida uchurum.
Maktab qayoqda deysiz?
Nonning hatto o‘zi yo‘q,
Bo‘z yaktak, yirtiq ishton,
Eshiksiz, o‘tsiz, nursiz,
Vayronalar qup-quruq,
Xalq tentirar parishon
Oq podshoning urushi
Yurtni yergacha toptab,
Tekkan edi tinkaga.
Och qo`shinning yurishi
Yer yuzini gur o‘rtab,
O‘xshardi alangaga.
Qonxo‘r fashistlar ming-minglab bolalarni ota-onalaridan ayro etib, yetim
qoldirayotganidan jirkangan shoir yana o‘sha “o`ninchi yillar sargardonligi”ni
eslamay, o‘tolmaydi:
Yetimlik nimadir–
Bizlardan so‘ra.
O‘ninchi yillarning
Sargardonligi;
Isitma aralash
Qo‘rqinch tush kabi
Xayol ko‘zgusidan
O‘chmaydi sira
Men yetim o‘sganman,
Oh, u yetimlik...
Voy bechora jonim,
Desam arziydi,
Boshimni silashga
Bir mehribon qo‘l,
Bir og‘iz shirin so‘z
Nondek arzanda.
Men odam edim-ku...
Inson farzandi...

Umuman, bu she’r yaratilganidan buyon baralla jaranglab, o‘z vaqtida

jangchilar uchun umid va ularning O‘zbekistonga evakuatsiya qilingan yetim
farzandlari uchun tasalliga aylangan bo‘lib, xalqimiz mehru oqibatining
tarannumidan bitilgan. Shu muqaddas adabiy hujjat bor ekan, bolajon xalqimizning
yetimparvarlik jasorati tarixining bu yorqin sahifalarini hech kim na o‘chira oladi va na o‘zgartira oladi.
G‘afur G‘ulom o‘z she’rlarida bolalik olamini tarannum qilar ekan,
quyidagilarni amalga oshirdi:
1. Har bir she’rda bolalarning kelajagi ulug‘ bo‘lishiga ishonch bor. G‘afur
G‘ulom faylasuf shoir sifatida yosh avlodga ishonch bildirish, ularni ruhlantirish
juda muhimligini angladi. Shu boisdan “Yasha, deyman, o‘g‘lim!”, “Bari seniki”
deb xitob qildi.
2. G‘afur G‘ulom bolalardagi kamchiliklarni yumor yordamida ko‘rsatib
berdi. “Nortojining kurak tishi”, “Ahmadjon fotograf”, “Ahmad yomon bola emas,
ammo...” kabi she’rlari bolalar hajviyotining o‘lmas namunalaridir.
3. Shoirning deyarli har bir she’rida Vatan madhi bor, uning she’rlari yosh
avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalay oladi.
4. G‘afur G‘ulom yosh avlodning komil bo‘lishida ilm, maktab, ustoz
yetakchi o‘rin tutishini she’rlarida yorqin ifoda etdi.
Umuman, G‘afur G‘ulom bolalarga yuzlab she’rlar hadya qildi. Uning “Sen
yetim emassan”, “O‘ylashni o‘rganamiz”, “Bari seniki” kabi she’rlari dunyo bolalar adabiyoti xazinasiga qo‘shilishiga loyiq she’rlardan bo‘lsa, maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar uchun yaratgan asarlari orasida o‘yin qo‘shiqlari ham alohida mavqe’ kasb etadi. “Oq terakmi, ko`k terak”, “Chitti gul”, “Buni toping, qizlarim” she’rlari xalq og‘zaki ijodidagi o‘yin va topishmoq-qo‘shiqlar asosida yaratilgan asarlar sifatida bolalar adabiyotimiz xazinasini boyitishga xizmat qiladi. Shuningdek, G‘.G‘ulomning o‘smirlar kitobxonligining asosini tashkil etgan “Netay”, “Yodgor” va “Shum bola” qissalarida ham shu muammo tahlil qilinadi.
Adib bu asarlarida yetimlikni keltirib chiqargan sabab va oqibatlarga badiiy nazar solish yo‘lidan boradi. Zero, otasi yo onasi (ba’zan har ikkovi)dan bevaqt ajralib, o‘gay ota yoki o‘gay onadan shafqat emas, shafqatsizlik ko‘rgan bolakayning achchiq va alamli qismati shunday foje’ qismatdir. Bunday holatda yetimning o‘gayligi birmuncha shaxsiy fojea sanalishi mumkin. Ammo G‘afur G‘ulom masalani shu holda yechish yo‘lidan bormagan, aksincha, u o‘tmishdagi nobop tuzum va bemehr jamiyatning shafqatsizligi ham o‘lganni tepkilab, yetim-yesirlargan o‘gaylik qilishi fojeasini ochishga harakat qildi va aytish mumkinki, bunga muvaffaq ham bo‘ldi. Bu jihatdan Netay va Shum bola – Qoravoyning yetimlik qismati talqini e’tiborni tortadi.“Yodgor” qissasida esa yetimlik sujetni harakatga solgan motiv. Unda yetim go‘dak Yodgorning qismatiga munosabat hal qiluvchi rol o‘ynaydi. S.Mamajonov to‘g‘ri ta’kidlaganidek: “Yodgor” ma’lum jihatidan poetik ramzli nom. Go‘dak Yodgor asarda tasvir obyekti bo‘lmasa ham yozuvchi uchun yangi insoniy munosabatlarni ko‘rsatib berishda vosita rolini o‘ynaydi. Bu go‘dak Mehri va Jo‘ralar, ularning ota-onalarining qalb dunyosini ochib beruvchi bir kalitdir, shu go‘dak asar voqeasini yaratadi, konfliktga keskin tus beradi, syujetni o‘stiradi va uni ikkiga bo‘lib tashlab, keyin yana bir-biriga qo‘shadi, shu go‘dak xarakterlarni rivojlantiradi, ochadi. U asardagi voqealar va odamlarni bir-biri bilan munosabatga kirituvchi, asarning hamma bo‘lagini yozuvchining ko‘rish markaziga bog‘lab, tortib turuvchi magnitdir: Mehrining o‘z sevganiga shu go‘dak xalaqit beradi.
Jo‘raning “aybsiz aybdor” bo`lib, onasi, aka va ammalari oldida ta’naga qolishida shu go‘dak sababchi bo‘ladi, xuddi shuningdek, Jo‘raning insoniyligini ochib beruvchi, Saodat sevgisini sinovdan o‘tkazuvchi va Mehriga hayot haqiqatini
tushuntirgan ham shu go‘dak - Yodgordir.
G‘afur G‘ulomning o‘zbek bolalar adabiyotiga qo‘shgan hissasi benihoya
salmoqli ekanligi shubhasiz. Uning ko‘plab she’riy va nasriy asarlari bolalar
adabiyotimiz xazinasiga munosib ulush bo‘lib qo‘shildi. Yozuvchining “Shum
bola” va boshqa bir qator nasriy asarlari tom ma’noda bolalar adabiyotimiz
durdonalari hisoblanadi. Hatto G‘afur G‘ulom bolalar uchun “Shum bola”dan
boshqa asar yaratmaganida ham shu birgina asari bilan o`zbek bolalar adabiyotida
o‘z o‘rniga ega bo‘lgan ijodkor sifatida manguga qolishi aniq edi.
Tom ma’nodagi badiiy asar davrlar to‘foniga bardosh berib asrlardan- asrlarga
o‘taveradi. G‘afur G‘ulom ijodida ham ana shunday haqiqiy badiiyat mahsullari
ko‘plab topiladi va ushbu asarlar barcha davrlarda yosh avlod ma’naviy
kamolotiga xizmat qilaveradi.
G‘afur G‘ulom - yetuk bolalar shoiri. U haqqoniy hayot tasviri asosida
bolalar ta’lim-tarbiyasiga muhim hissa qo‘shdi. Shoir ijodida o‘z davri mafkurasi
sezilsa-da, u boqiy she’rlar yaratib, davrlardan osha bildi, istiqlol davrida ham
bolalarning sevimli shoiriligicha qoldi.
Savol va topshiriqlar:
1. G‘afur G‘ulomning “O‘ylashni o‘rganamiz” she’rida qanday ifoda ustuvor?
2. G‘.G‘ulomning yumoristik she’rlaridan birini tahlil qiling?
3. G‘.G‘ulom qissalarida yetimlik motivi va jamiyatning bolalikka munosabati
ifodasi qaysi qissalarida ko‘zga tashlanadi?