7-mavzu. O’qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati va psixologiyasi. Peja

3. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri
Odamlarning mehr-oqibati, bir-birlariga nisbatan o’zaro hurmat e’tiborda bo’lishlari muloqot jarayonida namoyon bo’ladi. Xalqimizda azaldan muloqot salomlashish madaniyatidan boshlanadi. Salomlashish turli xalqlarda har xil amalga oshiriladi. Xalqimizda salomlashish axloqlilikning yuksak namunasi sifatida e’tirof etilib, uning negizida umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, shu millatning ruhiy xususiyatlari, o’zaro munosabatlarining ma’naviy asoslari, bo’lajak muloqotning xarakteri, o’zaro hamkorligi aks etadi. “Qur’oni karim”da salomlashish odobi musulmon ahlining qat’iy majburiy burchi tarzida bayon etiladi: “Ey mo’minlar, o’z uylaringizdan boshqa uylarga to izn so’ramaguningizcha va egalariga salom bermaguningizcha kirmangiz. Mana shu sizlar uchun yaxshiroqdir. Shoyad ushbu eslatmadan ibrat olsangizlar”.
Ajdodlarimiz madaniy va ma’naviy merosi, ular yaratgan so’z, xalq tilining tuganmas boyligi yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o’rinda Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Xisrav Dehlaviy, Abu Hamid G’azzoliy, Kaykovus, Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa Sharq va g’arb donishmandlarining boy meroslarida farzandlarni tarbiyalash va kamolotga etkazish asosiy muammo sifatida targ’ib qilingan. Ular so’zni va nutqni ta’lim-tarbiyada ilohiy ne’mat va hikmat deb bilishgan hamda har bir so’zning o’z o’rni va ahamiyati borligini, tarbiyada so’zdan kuchliroq va qudratliroq narsa yo’qligini, tilga e’tibor – elga e’tibor ekanligini, so’z sehri mo’’jizalar yarata olishini ta’kidlab kelganlar. Bularning barchasi mudarris va shogirdlarning samimiy muloqoti jarayonida amalga oshirilgan. Mudarrislar barkamol va tarbiyalangan insonning o’nta nishonasi borligini alohida ta’kidlashgan:

• 
  birinchisi: xalq to’g’ri deb topgan narsaga noto’g’ri deb qaramaslik;
  
• 
  ikkinchisi: yoshlikdan o’z nafsiga erk bermaslik;
  
• 
  uchinchisi: birovlardan aslo ayb qidirmaslik;
  
• 
  to’rtinchisi: yomonlik va omadsizlikni yaxshilikka yo’yish;
  
• 
  beshinchisi: agar gunohkor uzr so’rasa, uzrini qabul qilish va
  
• 
  kechirimli bo’lish;
  
• 
  oltinchisi: muhojirlar hojatini chiqarish;
  
• 
  ettinchisi: doimo el g’amini eyish;
  
• 
  sakkizinchisi: aybini tan olish;
  
• 
  to’qqizinchisi: el bilan ochiq chehrali bo’lish;
  
• 
  o’ninchisi: odamlar bilan doimo shirin muomalada bo’lish.
  

Muloqot Sharqona tarbiyada axloq qo’rki sanalgan. Muallim har bir o’quvchining qanday dunyoqarashga egaligi, tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga nisbatan munosabati odamlar bilan o’zaro muloqotida namoyon bo’lishini uqtirgan. Sharq mutafakkirlari merosida muloqot – azaldan insonlar o’rtasidagi o’zaro aloqa vositasi bo’lgan. Muloqotning asosiy quroli til hisoblangan. Shuning uchun ham til – aloqa quroli sifatida ta’riflanadi.
Insonning tili shirin, muomala madaniyatiga ega bo’lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro’-e’tibor topadi. Ko’p gapirish hech qachon kishiga obro’ keltirmaydi. Shuning uchun ham o’tmishda yashab o’tgan mutafakkirlarimiz tilga, aytiladigan har bir so’zga hurmat bilan, o’ylab yondashish lozimligini uqtirib o’tganlar. O’qituvchi “so’z aytishdan avval, har daqiqada so’z ortidan keladigan oqibatlarni o’yla”shi (I.P.Pavlov) kerak. Alisher Navoiy adabiy meroslarida muomala madaniyati, xushmuomalalik, tilning ahamiyati to’g’risida, shirinso’zlik haqida noyob fikrlarni bayon qilgan. Bygungi kunda ham bu fikrlar o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. «Til shirinligi – ko’ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa foydali. Shirin so’z sof ko’ngillar uchun acal kabi totlidir», - deydi Alisher Navoiy.
O’quvchilar nutqini o’stirishda o’qituvchining til boyligi muhim ahamiyatga ega: bir tomondan, shirin tillilik o’quvchini o’qitish va tafakkurini rivojlantirishning muhim omili bo’lib hisoblanadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, o’qituvchining til boyligi nutqining obrazli, chiroyli, jarangdor, namunali bo’lishini ta’minlaydi, natijada o’quvchi diqqatini o’ziga jalb etadi. Zotan, til va nutqning teranligi, o’qituvchining mahoratini, ma’naviy boyligini, o’qituvchilik qobiliyatining qay darajada ekanligini ifodalaydigan o’lchov, ko’rsatkich hisoblanadi. Amerika shoiri Rolf Emerson: “Nutq qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur qiladi”, deydi. Sharq mutafakkirlari ijodida til va nutq vositalari orqali notiq, voiz, badihago’y, qissaxon kabi maxsus san’at ahillari va mudarrislar diniy, ta’lim-tarbiyaviy, islomiy aqidalarni ommaga singdirishgani, pand-nasihatlar qilishgani bayon etiladi. Ushbu nutq sohiblari keng qamrovli bilimga, boy axborotga ega bo’lishgan.
Alisher Navoiy “Voiz olimning o’zi avvalo halol ish ko’ruvchi bo’lishini, uning nasihatidan chiqmaslikni” asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib borish har bir o’qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir. O’qituvchining tili nutqiy qobiliyati o’quvchilarning o’zlarini tuta bilishlariga, xulq-avtori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir. O’qituvchining “til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon yashab kelgan” (A.P.Chexov). Uning his tuyg’usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi nutqida aks etadi. O’qituvchi til boyligi bilan o’quvchilarda xursandchilik, ruhlanish, muhabbat, Vatanga sadoqat, g’azablanish, nafratlanish hissiyotlarini uyg’otadi, bilim olishga undaydi. Shuning uchun o’qituvchi “tilning xalq o’tmishi, hozirgi va kelajak avlodni buyuk bir yaxlitlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka aylantiruvchi eng hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita” (K.D. Ushinskiy) ekanligini unutmasligi kerak.
Kishilarning bir-birlari bilan o’zaro munosabatlarida shirinsuxanlik, go’zallik, so’zlashuv ohangidagi muloyimlik “Myosharat odobi” deyiladi. Muosharat odobi insonning go’dakligida ota-ona bag’rida, oilada shakllantirilishi kerak. “Qush uyasida ko’rganini qiladi”, deyiladi xalq maqollarida. Oilada o’rganilgan muosharat odobining poydevori mustahkam bo’ladi. Bola maktabda, ulg’aygach esa, ijtimoiy muhitda ko’nikma hosil qilish jarayonida oilasida o’rganilgan muosharat odobining kuch-qudratini doimo his qiladi.
O’quvchilarga muosharat odobini shakllantirish uchun o’qituvchining o’zi avvalo xushmuomalaligini namoyish etib, o’quvchilar qalbiga yo’l topa olishi, mehribonligi, ular bilan hamdard, hamfikr bo’lib, o’rnak bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Sharq mutafakkirlari asarlarida muosharat odobi turli ko’rinish va nomlarda bayon etiladi. Jumladan, Al Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida asosiy g’oya – fozil kishilar obrazi. U kim bo’lishidan qat’iy nazar shohmi, gadomi, oddiy fuqaromi fozil kishidir. Shaharning fozil kishilari bir-birlariga nisbatan hurmat va izzatda bo’ladilar. Ota-ona va farzand, ustoz va shogird, do’stlar, qarindoshlar o’rtasida sharqona nazokat, mehr va ehtirom mavjud. Forobiy asarida bundan bir necha asr ilgari ham ota-bobolarimizning ma’naviyati naqadar yuksak bo’lganligi va bu avlodlarga o’rnak bo’lishi ta’kidlanadi. Onore de Balzak “Xushmuomalalik va kamtarlik kishining chinakam ma’rifatli ekanligidan dalolat beradi”, deydi. Ingliz donishmandi Jon Libbok: “Odamlar boodoblilik yordamida hattoki kuch bilan erishish mumkin bo’lmagan g’alabalarga erishishi mumkin”ligini aytadi. Demak, muosharat odobi nafaqat milliy an’analarimiz va urf-odatlarimizning ko’zgusi bo’lgan, balki dunyodagi barcha xalqlarning noyob insoniy fazilati sifatida e’tirof etilgan.
Insonning eng ulug’, lekin murakkab va mashaqqatli faoliyatlaridan biri odamlar orasida, ya’ni jamiyatda o’z o’rnini topib yashashidir. By faoliyatning murakkabligi shundaki, ko’pchilikka qo’shilish, ular bilan ahil bo’lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo’lishi kerak. Muomala va munosabatda o’quvchilarning diliga to’g’ri kelmaydigan qo’pol va dilozor munosabat olib boruvchi o’qituvchilarni hech kim yoqtirmaydi. O’quvchilar xushfe’l, shirinsuxan, adolatparvar, muomalasi shirin o’qituvchi va tarbiyachilarni dildan yoqtirishadilar va hurmat-e’tibor qilishadi. Insonlar orasida munosib o’rinini topish, inoq va hamjihat bo’lib yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. Kamtarin inson hech qachon o’zining yutug’i bilan, badavlatligi bilan, ilm-hunari bilan maqtanmaydi, hamma vaqt kamgap, sodda bo’ladi. Ammo insondagi kamtarlik samimiy bo’lmog’i zapyp.Shirin so’z muloqotga kirishishning asosiy qurolidir. U inson qalbini ilitadi, qo’pol co’z inson kalbini jarohatlaydi. O’qituvchining “aql-zakovati, fikri, his-tuyg’ulari, bilimi va madaniy saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so’zda ifoda etiladi. Muomala madaniyatida so’z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi” (Aziz Yunusov). Chunki so’zning qudrati katta. O’qituvchi o’z so’ziga, tiliga nihoyatda ehtiyotkor bo’lmog’i lozim. Eng avvalo, o’quvchilarga muomala madaniyatini, kattalar oldida o’zini tuta bilishi, gapini bo’lmasligi, yoshi ulug’larga gap qaytarmaslikni o’rgatish zarur. Muloqot madaniyati hamma joyda kerak. Ish joyida, transportda, uyda biz kim bilan qanday muomala qilishni bilishimiz zarur. O’qituvchining qanchalik bilimli, aql-zakovatli ekanligi o’quvchilar va ularning ota-onalari bilan olib boradigan muloqoti orqali namoyon bo’ladi.
Odamlar butun ichki dunyosini, maqsadini, muomala va munosabatlarini bir-birlariga so’z yordamida etkazadilar, amalga oshiradilar. Shu tufayli so’zlashuv munosabatlari nihoyatda go’zal va muloyim bo’lishini hayot taqozo etadi. Co’zga boy, shirinsuxan kishilarning muomalalari yoqimli, ishi ham yurishgan bo’ladi. Bunday kishilarni yoqtiradilar, hurmat qiladilar. So’zlashuv ham o’ziga xos san’atdir. Bu san’atning ildizi muosharat odobi bo’lib, uni mukammal o’rganish har bir inson uchun zarur. Shy bilan birga, ona tilini mukammal o’rganmoq va sof adabiy tilda o’quvchilar bilan muloqot qilish o’qituvchining notiqlik qobiliyatidir.