81 inson kapitali tushunchasi va uning falsafiy tahlili. Muxammedov Maxsud Murodovich

 
82 
 
 
 
oshishi, ishlab chiqarishning asosiy omili sifatida mehnat va hosila sifatida kapital o‘rtasidagi 
qat’iy farq haqidagi sanoat inqilobidan meros bo‘lib qolgan omil o‘zining dastlabki ma’nosini 
yo‘qotdi[2.34]. 
Shu munosabat bilan ishlash qobiliyatining o‘zi haqidagi g‘oyalar o‘zgartirildi. “Ishchi kuchi” 
tushunchasi endi nafaqat moddiy kapitalga ta’sir qiladigan, balki uni boshqaradigan shaxsning 
iqtisodiyotdagi ortib borayotgan rolini to‘liq ifoda etmaydi, undan nafaqat professional bilim, 
balki oqilona qarorlar qabul qilish qobiliyati talab qilinadi. Shaxsning qobiliyatlari egasining 
o‘zi ham, uning atrofidagi odamlar tomonidan ham maqsadli harakatlar natijasidir. Demak, har 
qanday shaxsda ma’lum miqdordagi o‘tmish mehnati mavjud bo‘lib, u o‘zi foydalanadi va 
kapitalning bir turi bo‘lib xizmat qiladi, ya’ni ishchi kuchidan farqli o‘laroq, mehnat tizimida 
sotiladi yoki sotib olinadi. ish haqi, asosiy kapital sifatida avanslanadi va qoplanadi, bu uning 
shakllanishi va rivojlanishi jarayonida katta mablag‘larni talab qiladi. 
Inson kapitalini eng to’liq tavsiflash mumkin, u tug‘ma bo‘lib, investitsiyalar natijasida 
shakllanadi va ma’lum darajadagi salomatlik, ta’lim, ko‘nikma, qobiliyat, motivatsiya, energiya, 
madaniy rivojlanish, har ikkala shaxsning, bir guruhning ma’lum bir guruhida to‘plangan 
odamlar va umuman jamiyat ijtimoiy takror ishlab chiqarishning muayyan sohasida 
qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘lib, iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi va ular egasining 
daromadlari miqdoriga ta’sir qiladi[3.11]. 
Inson kapitali umumiy kapitalning bir qismi bo‘lib, uni tashkil etuvchi elementlarning 
yig‘indisidir, ya’ni o‘zining ichki tuzilishiga ega. 
Aksariyat iqtisodchilar inson kapitali strukturasini inson kapitaliga har xil turdagi 
investitsiyalar asosida xarajat tamoyiliga muvofiq shakllantiradilar. 
Masalan: I. V. Ilyinskiy quyidagi tarkibiy qismlarni ajratib ko‘rsatadi ta’lim poytaxti, sog‘liqni 
saqlash va madaniyat poytaxti. 
F.Neumann inson kapitalining asosiy tarkibiy qismlarini quyidagi to‘rt komponentning 
kombinatsiyasini nazarda tutadi:
madaniy va etnik xususiyatlar; umumiy ta’lim;
kasbiy ta’lim;
asosiy malakalar. 
E.V. Vankevich quyidagilarni ajratib ko‘rsatadi: ta’lim va kasbiy tayyorgarlik, xabardorlik;
shaxsning fiziologik xususiyatlari va salomatlik holati;
professional va geografik harakatchanlik;
shaxsning psixologik xususiyatlari, haydash ehtiyojlari, motivatsiya, qadriyatlar. 
Inson kapitalini uning tarkibida umumlashtirish darajasiga qarab quyidagi tarkibiy qismlarni 
ajratish mumkin: individual, jamoaviy va jamoat. Birinchi ikkitasi mikro darajada ko‘rib 
chiqiladi, ya’ni alohida shaxs va ma’lum bir xususiyatga ko‘ra birlashgan odamlar guruhining 
inson kapitali: kompaniya jamoasi, ijtimoiy-madaniy guruh a’zolari va boshqalar. Ijtimoiy 
komponent makro darajada inson kapitali bo‘lib, u jamiyat tomonidan to‘plangan butun inson 
kapitalini ifodalaydi, u o‘z navbatida milliy boylikning bir qismi, strategik resurs va iqtisodiy 
o‘sish omilidir[4.11]. 
Inson kapitalining tarkibiy qismlarini aniqlashning eng umumlashtirilgan yondashuvi Yu.G. 
Bychenko, unga ko‘ra inson kapitali tarkibiy jihatdan quyidagicha: 

---

`