Uchinchi bosqich
oila, bolalar uyi yoki bola joylashgan boshqa
muassasaga ilk tashrifdan iborat. Bu bosqichda ijtimoiy pedagog bola
hamda qabul qiluvchi oila o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradi. U
bolani kuzatadi, uning tarbiyasi bilan Shug‘ullanayotgan shaxslar bilan
suhbatlar o‘tkazadi.
To‘rtinchi bosqich
oila va uning atrofdagilarni yaxshilab
o‘rganishni talab qiladi (chuqurlashgan tashhiz). ijtimoiy pedagog
bo‘lajak ota - onalar tomonidan to‘ldirilgan anketa va ariza bilan tanishib
chiqib, bevosita oila bilan tanishadi, oila a’zolari bilan suhbatlar
o‘tkazadi, undagi pedagogik iqlimni, oila a’zolarida yomon odatlar
borligini va boshqa jihatlarni aniqlaydi. So‘ngra ijtimoiy pedagog boshqa
mutaxassislar bilan birgalikda oilaning yaqin atrofdagilarini (qo‘shnilar,
hamkasblar, do‘stlar) o‘rganib chiqadi. Bu suhbat yoki maxsus ishlab
chiqarilgan anketalar yordamida bajarilishi mumkin.
Beshinchi bosqich
bo‘lajak ota - onalarning ilk o‘qitish bilan
bog‘liq bo‘lib, unda ikki yoki uch kun mobaynida bola joylashgan
muassasada nazariy bilimlar amaliy malaka oshirish o‘tkaziladi. Bunda
ijtimoiy pedagog ta’lim beruvchi funksiyasini bajaradi, kirish kurs
dasturini ishlab chiqadi.
Oltinchi bosqich
bolani qabul qiluvchi oilaga topshirish bilan
bog‘liq. Bu holatda asosiy faoliyat vasiylik va adliya organlari tomonidan
bajariladi. Bolani oilaga topshirgan vaqtdan boshlab ijtimoiy pedagog
patronaj o‘tkazish funksiyasini bajaradi. Bolaning qabul qiluvchi oilasiga
adaptatsiyasi boshlanadi. Bu esa ham bola ham ota - onalarga muammolar
tug‘diradi. Shuning uchun bu bosqichda kirish kursining davomli bo‘lishi
ota - onalarni o‘qitishning chuqurlashtirilgan kursi o‘tiladi. ijtimoiy
pedagog boshqa mutaxassislar bilan birgalikda yangi dasturni ishlab
chiqadi. Qabul qiluvchi oilada ota - onalarni o‘qitish mazmuni ko‘p
holatlarga bog‘liq - bolani qanday oila bolalikka oldi (ko‘p bolali, bolasiz,
ota - ona bir kishi hisoblanadigan), qabul qiluvchi ota - onaning yoshi,
bolalikka olishga undagan sabablar, oilaga qabul qilishgan bolaning
shaxsiyati (yoshi, jinsi, biologik ota - onalarining bor - yo‘qligi).
96
Bu mas’uliyatni bo‘ynilariga olmoqchi bo‘lgan shaxslar ariza bo‘lib
unda o‘z familiya, ismlari, yashash manzili, uy telefoni, bolalarining
yoshi, qaysi jinsdagi va necha yoshli bola olmoqchiligi, bola bilan
qancha muddat birga bo‘lishlari va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bu
bosqichda ijtimoiy pedagog axborot funksiyasini bajarib, boshqa
mutaxassislar bilan birgalikda so‘rovnoma o‘tkazishadi. Ikkinchi
bosqichda ariza topshirgan nomzodlarga anketa yoki boshqa bir hujjatni
to‘ldirishni taklif qilishadi. Unda bo‘lajak ota - onalar oila tarixini bayon
etishadi. O‘z turmush tarzlarini, oila a’zolarining diniy mansubligini,
turmush o‘rtoqlarning sog‘ligi holatini, moddiy holatlarini, oilaga bola
qabul qilish sabablarini xarakterlab berishadi. Anketa yoki axborot
xaritasini ijtimoiy pedagog yana o‘sha mutaxassislar bilan birgalikda
ishlab chiqadi. Shunday qilib potensial qabul oilasining oldindan tashhiz
qo‘yiladi. Uchinchi bosqich oila, bolalar uyi yoki bola joylashgan
boshqa muassasaga ilk tashrifdan iborat. Bu bosqichda ijtimoiy pedagog
bola hamda qabul qiluvchi oila o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradi.
U bolani kuzatadi, uning tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan shaxslar bilan
suhbatlar o‘tkazadi. To‘rtinchi bosqich
oila va uning atrofdagilarni
yaxshilab o‘rganishni talab qiladi (chuqurlashgan tashhiz). ijtimoiy
pedagog bo‘lajak ota - onalar tomonidan to‘ldirilgan anketa va ariza
bilan tanishib chiqib, bevosita oila bilan tanishadi, oila a’zolari bilan
suhbatlar o‘tkazadi, undagi pedagogik iqlimni, oila a’zolarida yomon
odatlar borligini va boshqa jihatlarni aniqlaydi. So‘ngra ijtimoiy
pedagog boshqa mutaxassislar bilan birgalikda oilaning yaqin
atrofdagilarini (qo‘shnilar, hamkasblar, do‘stlar) o‘rganib chiqadi. Bu
suhbat yoki maxsus ishlab chiqarilgan anketalar yordamida bajarilishi
mumkin. Beshinchi bosqich bo‘lajak ota - onalarning ilk o‘qitish bilan
bog‘liq bo‘lib, unda 2-3 kun mobaynida bola joylashgan muassasada
nazariy bilimlar amaliy malaka oshirish o‘tkaziladi. Bunda ijtimoiy
pedagog ta’lim beruvchi funksiyasini bajaradi, kirish kurs dasturini
ishlab chiqadi. oltinchi bosqich bolani qabul qiluvchi oilaga topshirish
bilan bog‘liq. Bu holatda asosiy faoliyat vasiylik va adliya organlari
tomonidan bajariladi. Bolani oilaga topshirgan vaqtdan boshlab ijtimoiy
pedagog patronaj o‘tkazish funksiyasini bajaradi. Bolaning qabul
qiluvchi oilasiga adaptatsiyasi boshlanadi. Bu esa ham bola ham ota-
onalarga muammolar tug‘diradi. Shuning uchun bu bosqichda kirish
kursining davomli bo‘lishi ota - onalarni o‘qitishning chuqurlashtirilgan
kursi o‘tiladi. Ijtimoiy pedagog boshqa mutaxassislar bilan birgalikda
97
yangi dasturni ishlab chiqadi. Qabul qiluvchi oilada ota - onalarni
o‘qitish mazmuni ko‘p holatlarga bog‘liq-bolani qanday oila bolalikka
oldi (ko‘p bolali, bolasiz, ota - ona bir kishi hisoblanadigan), qabul
qiluvchi ota - onaning yoshi, bolalikka olishga undagan sabablar, oilaga
qabul qilishgan bolaning shaxsiyati (yoshi, jinsi, biologik ota -
onalarining bor - yo‘qligi). Davlat qaramog‘i muassasalarida ijtimoiy
pedagog faoliyati Bolalarning asosiy ijtimoiy muammolari ularning
psixofiziologik maqomi va ular yashayotgan jamiyatning obyektiv
holatidan kelib chiqadi. Haqiqiy, uyg‘un oila hayotini ko‘rmagan bolalar
juda kam holatda to‘liq oilaviy munosabatlarni qura olishadi. Bunday
sharoitlarda ijtimoiy muhim qadriyatlar - oila, nikoh, bolalar, ota-
onalarning qadriya pasayadi. So‘nggi yillarda oilaviy aloqalar tuzimi
ishda ham inqirozli o‘zgarishlar ro‘y berdi, chunki aksariyat ota - onalar
bolalarini nafaqat ijtimoiy, balki fiziologik jihatdan ham ta’minlay
olmadilar. Kambag‘allik va uning oqibatlari bola, o‘smir olamini vayron
etadi, chunki uning ota - onasi, tabiiy himoyachilari bolaning barcha
ehtiyojlarini qondirishga qurbi yetmaydi. Qarovsiz qolgan bolalar-
oilaviy aloqalarning barbod bo‘lishi natijasidir. Ijtimoiy yetimlar soni
borgan sari oshib bormoqda. Shuning uchun davlat birinchi navbatda
bolani oilada saqlab qolish va u davlat muassasasiga tarbiyalash uchun
topshirishni oldini olishga barcha kuchini ishga solmoqda. Agar bolani
oilada saqlab qolish iloji bo‘lmasa, u uchun yangi oila qidiriladi. Biroq
bolani yangi oila yoki tarbiya muassasasiga topshirayotganda bolaning
etnik guruhi, mahalliy an’analari bilan bog‘liq muhitda qolishi uchun
barcha narsa qilinadi. Har bir davlatda bola tarbiyasi va rivojlanishiga
tegishli ijtimoiy qarorlar tizimi tuzilmoqda va mustahkamlanmoqda.
ularniquyidagi variantlarni kirgizsak bo‘ladi: bolani o‘z oilasida saqlab
qolish, o‘z oilasiga qaytarish, davlat ichida bolalikka olish, boshqa
davlatda bolalikka olish, maxsus tarbiya muassasalariga topshirish. Agar
bola bolalikka olinmasa yoki qabul qiluvchi oilaga topshirilmasa unda
uning tarbiyasi va rivojlanishi bilan davlat muassasalari shug‘ullanadi.
Go‘daklar uyida 3 yoshgacha bo‘lgan tashlandiq bolalar, tug‘ma
yyetimlar tarbiyalanadilar, keyinchalik ular yoki bolalikka olinadilar
yoki bolalar uyi hamda maktab internatlarga o‘tishadi. Bolalar uyining
maktab internatdan asosiy farqi uning tarbiyalanuvchilari shu atrofdagi
maktablarda ta’lim olishadi, maktab - internat tarbiyalanuvchilari esa
o‘sha muassasaning o‘zida ham yashashadi ham ta’lim olishadi. O‘z
oilasidan boshqa joyda ulg‘ayayotgan bola-doimo g‘ayitabiy hodisadir.
98
Go‘dak hayotining ilk haftalarida hayotga eng qulay sharoitlarda onasiz
tarbiya 90% holatlarda uning rivojlanishining buzilishiga olib keladi.
Internat turidagi muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar ruhiy va
emotsional deprivatsiyadan azob chekishadi, sensor jihatdan och
qolishadi, ular real hayotdan ajratib olinganlar. Bolalar uylari, maktab
internatlarini deyarli barcha tarbiyalanuvchilari ruhiy jarohatniboshdan
kechirishgan, bu esa ularning rivojlanishi uchun yomon oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Bunday bolalar chuqur ijtimoiy pedagogik qarovsizlik
holatida bo‘lishadi. Ijtimoiy tarbiya sharoitlari, emotsional-shaxsiy
aloqalarning sustligi, oilaviy hayotning imitatsiyasi ijtimoiy infantilzim,
kommunikativ muammolarni keltirib chiqaradi. Bu vaziyatda go‘daklar
uylari, bolalar uylari, maktab - internatlar nafaqat ta’lim - tarbiya
funksiyalarini
bajarishga
qaratilganlar,
ular
bolaning
normal
ijtimoiylashuvi, uning to‘liq rivojlanishini ta’minlashadi, nuqsonlarini
to‘g‘irlashadi, tarbiyachilarning huquqiy va psixologik himoyalarini
ta’minlashadilar. Bu faoliyatda bolalar va o‘smirlarning psixologik
xususiyatlarini yaxshi tushunadigan ijtimoiy pedagog o‘z o‘rniga ega.
Go‘daklar uyida tarbiyalash xususiyatlari Go‘daklar uyi yosh bolalarni
tarbiyalash tizimida alohida o‘rin egallaydi. Bu tarbiyaviy-
sog‘lomlashtirish muassasalari ota - onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga
oila o‘rnini bosishga, ona mehridan judo bo‘lgan bolaning normal
rivojlanishi uchun barcha sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Hozirgi
kunda go‘daklar uyining moddiy bazasi ancha kengaydi, ulardagi
tarbiyaviy ishlar ham yaxshilandi. Tarbiyaning ilmiy asoslangan asosiy
qoidalarining amalga oshirilishi bolalar rivojlanishida ijobiy natijalarga
olib kelmoqda. Go‘daklar uylarida bolalar tarbiyasi tizimining
effektivligini belgilab beruvchi asosiy omil tarbiyachilarning insoniyligi,
o‘z ishiga mas’uliyat bilan yondashishi hisoblanadi. Har bir
tarbiyalanuvchiga mehr bilan munosabatda bo‘lish bolalar sog‘ligi va
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy shartdir. Go‘daklar uyi
tarbiyachisi nafaqat tibbiy va pedagogik ma’lumotli bo‘lishi, balki
yuqori axloq, madaniyatga ega bo‘lishi, bolalarni sevishi lozim. Bolalar
uylarida bolalarning tarbiyalanishi va rivojlanishi uchun sharoitlar
yaratishda bolalarning yoshini emas, uning sog‘ligi, holati va yetishgan
rivojlanish darajasini inobatga olish kerak. Bolalarning bir qismi tarbiya
jarayoniga yoshiga qarab qurilishi mumkin, biroq aksariyat
tarbiyalanuvchilar o‘zlaridan ancha kichik yoshli bolalarga mos keluvchi
ta’lim tarbiyaga ehtiyoj seziladi. Odatda go‘daklar uyiga ijtimoiy noxush
99
oilalardan kuchsizlangan go‘daklar kelib tushishadi, ularning ba’zilari
esa bundan oldin uzoq vaqt shifoxonada ham davolanishgan. Ularga
alohida e’tibor qaratish lozim. Go‘daklar uyining spetsifik xususiyatlari
bola organizmi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan o‘z salbiy jihatlariga
ham ega. Odatda tarbiyachining har tomonlama rivojlanishini ta’minlash
qiyin bo‘ladi. Biroq bu go‘daklar uyining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Tarbiyachi va ijtimoiy pedagog noxush omillarning bolaga ta’sirini
susaytirishi, bola hayotini taassurotlar bilan boyitishi lozim. Go‘daklar
uyining asosiy vazifasi bolalarning to‘liq jismoniy va ruhiy
rivojlanishlarini ta’minlashi, ularni jamiyat hayotiga tayyorlash, ularning
ijtimoiy adaptatsiyalarini yengillashtirishdir. Go‘daklar uyida pedagogik
ishni tashkil qilayotganda yosh bolalarning asab - ruhiy rivojlanishlari
qonuniyatlariga tayanish, ularning quyidagi xususiyatlari: jadallik,
bolalar organizmining past qarshilik ko‘rsatish darajasi, jismoniy va
ruhiy rivojlanishning yaqin o‘zaro munosabati, bolalarda kattalar bilan
muomala qilishga, ijobiy emotsiyalarga, harakat faolligiga, yangi
taassurotlarga katta ehtiyoj borligi kabilarni inobatga olish lozim.
Go‘daklar uyida bolalar sog‘ligini saqlashga, xususan ularning asab
tizimlarini asrashga katta e’tibor beriladi. Bu esa harakat, nutq, xotira,
diqqat, tafakkur, tasviriy faoliyat, estetik va axloqiy rivojlanish asosi
hisoblanadi. Go‘dak hayotining ilk uch yili ichida kerakli ko‘nikmalarni
egallay olmasa keyinchalik buni o‘rnini to‘ydirishning iloji bo‘lmaydi.
Shuning uchun go‘daklar uyining vazifasi bolaga hayotining ilk
oylaridanoq rivojlanishdan ortda qolishga imkon bermaslik. Go‘daklar
uyida tarbiyalanayotgan bolalar kontingenti bir qator xususiyatlari bilan
ajralib turishadi. ijtimoiy noxush oilalardan kelib tushgan aksar bolalar
noxush ijtimoiy va biologik analizga egalar. Agar xizmat ko‘rsatuvchi
shaxslar bola qichqirig‘iga vaqtida javob bermasalar bolada shaxsiy-
emotsional muomala aloqasi o‘z vaqtida shakllanmaydi. Natijada
hayotining ilk yilidayoq uning yurish-turishida ikki nuqson paydo
bo‘lishi mumkin. Birinchisi, bola passiv, harakat va emotsional faolligi
past, bu esa salbiy odatlar (bammoq so‘rish, boshini qimirlatib
o‘tirish)ning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ikkinchisi, notinch uyqu,
sababsiz yig‘i, boshqa bolalarga agressiv munosabat va buning natijasi
yurish - turishida salbiy streotiplar paydo bo‘lishidir. Bu nuqsonlari bor
bolalarda kattalar bilan kam muomalada bo‘lish nutq rivojining ortda
qolishiga sabab bo‘ladi. Hayotning ilk yilida oliy nerv sistemasining
shakllanishiga yetarli e’tibor bermaslik bu tizimning rivojiga
100
keyinchalik ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Hayotining ikkinchi yilida
bolaning anglash faolligi susayadi, bola xonada
maqsadsiz
harakatlanadi, yangi odamlardan qo‘rqadi yoki aksincha ular bilan
ortiqcha jismoniy aloqaga intiladi. Nutq rivojlanishi ortda qolaveradi,
salbiy odatlar ham saqlanib qoladi. Hayotining uchinchi yilida bolada
mavhum anglashning ilk belgilari namoyon bo‘lishi lozim: bola o‘zini
shaxs sifatida ajrata boshlaydi, uning nutqi muomala vositasiga aylanishi
mumkin va boshqa go‘daklar uyida tarbiyalanayotgan bolalarda bu
borada ortda qolish kuzatilishi mumkin.asabiy namoyon bo‘lishlar
kuchayadi (bolaga biror narsa rad etilganda yig‘i bilan o‘zini polga
tashlashi mumkin), boshqa bolalarga, ba’zan kattalarga nisbatan
agressivlik kuchayadi. Bular mikro ijtimoiy muhit xususiyatlari va
sog‘liq holati kabi obyektiv sabablarning natijasidir. Bunda kattalar bilan
muomala qilishning yetishmasligi va ijobiy emotsiyalarning kamligi
asosiy o‘rin tutishini inobatga olib, bularning o‘rnini bolaga tarbiyaviy
ta’sir orqali to‘ldirishga harakat qilish lozim. ijtimoiy pedagog oliy nerv
faoliyatining rivojlanishini xarakterlaydigan normativ ko‘rsatkichlardan
kelib chiqishi kerak. Go‘daklar uyida bolalarning ijtimoiy adaptatsiyasi
jarayonida ijtimoiy pedagogning o‘rni Bola hayotining ilk yillarida unda
u o‘sib - rivojlanayotgan mikro ijtimoiy muhit talablarini aks etuvchi
ijtimoiy yurish - turishning muayyan turi shakllanadi. Mikro ijtimoiy
muhitning o‘zgarishi yurish - turishning o‘zgarishini ham keltirib
chiqaradi. Bu esa yoshlik davrida anchagina mushkul vazifa bo‘lib
odatda adaptatsion sindrom rivojlanishiga olib keladi. Go‘daklar uyida
bolalar doimo bolalar muassasasining mikro ijtimoiy muhitida bo‘lishadi
va bu muhit ular uchun ijtimoiy yurish - turishni shakllanishining asosi
hisoblanadi. Bu sharoitlarda bolalar oiladagidan barvaqtroq tengdoshlari
bilan muomalaga ko‘nikishadi, kattalar bilan aloqalarga kirishishadi.
Dostları ilə paylaş: |