Bolalar uyida go‘dak ijtimoiy yurish - turishning stereotipini
o‘zgartirish zarurati haqida gapirganda uch asosiy holatni nazarda
tutish lozim:
1. Bola hayotining ilk oylarida shifoxonadan to‘g‘ri go‘daklar uyiga
o‘tkaziladi.
2. Bola yoshiga qarab boshqa guruhga o‘tkaziladi.
3. Bola bolalikka olinadi yoki bolalar uyiga topshiriladi. Albatta kam
uchraydigan holatlar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, bola go‘daklar
uyiga to‘g‘ri oilasidan kelib tushadi yoki onasi uni go‘daklar uyiga
tashlab ketadi, barcha sanab o‘tilgan holatlar o‘z xususiyatiga egalar, u
101
yoki bu darajada adaptatsion sindromni keltirib chiqarishadi. Shuning
uchun biz ularga batafsil to‘xtalamiz. Adaptatsiya atamasi “ko‘nikish”
degan ma’noni bildiradi. Barcha tipik mavjudotlarning muayyan iqlim,
hududda rivojlanishiga ko‘nikish xususiyati. Evalyutsiyaning darajasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, organizmning evalyutsion imkoniyatlari ham
shuncha yuqori bo‘ladi. Insonning boshqa tipik mavjudotlardan farqi
uning ijtimoiy muhitda mavjud bo‘lishidir. Inson uchun ijtimoiy muhit
boshqa sharoitlar (iqlim, harorat, ovqatlanish va boshqalar) kabi
obyektiv ta’sir omili hisoblanadi. Insonning kelgusidagi o‘zgarishlarga
oldindan tayyorgarlik ko‘rishi, o‘zgargan ijtimoiy sharoitlar munosabati
bilan brish - turishni qayta qurish ijtimoiy adaptatsiya deyiladi. Muayyan
mikro ijtimoiy muhitda (ish, oila va boshqalar) insonda u yoki bu
ijtimoiy sharoitlarga adekvat yurish - turish jihatlari paydo bo‘ladi.
ijtimoiy adaptatsiyada eng muhim rolni miya po‘stlog‘i bajaradi.
ijtimoiy adaptatsiyadagiruhiy faoliyatning kuchayib ketishi yoki odatiy
yurishturish shakllarini o‘zgartirish zaruriyati yuzaga kelgan qizg‘inlik
sabablari hisoblanadi. ijtimoiy adaptatsiyaning muvaffaqiyatli kechishi
uchun markaziy nerv tizimi hujayralarining chidamlilik darajasi, nerv
jarayonlarining kuchi muhim ahamiyatga ega. ijtimoiy adaptatsiya
imkoniyatlari faqatgina tug‘ilgandan so‘ng rivojlanadi, oliy nerv
faoliyati tizimi rivojidan ajralmas hisoblanadi. Bola dunyoga kelgach
inson tomonidan yaratilgan muhitga tushadi. Kattalarning ta’siri va
shaxsiy faoliyat natijasiga bolada shu muhitga mos tushuvchi yurish -
turish reaksiyalari paydo bo‘ladi. Turli yosh davrlarida bolalar va
o‘smirlar mikro ijtimoiy muhit o‘zgarishlariga duchor kelishadi va bu
o‘zgarishlar ularning yurish-turishiga ta’sir ko‘rsatadi. ijtimoiy
pedagogning bolalar uyidagi faoliyati bolani ijtimoiy munosabatlarga
qo‘shish va uning boshqalar muomalasini kengaytirish, isnoniy
munosabatlarga kirishish qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi kerak. ijtimoiy pedagog go‘daklar uyi tarbiyachilari va boshqa
xodimlari bilan yaqin hamkorlik yuritib, bolalarda ijtimoiy adaptatsiya
qobiliyatini rivojlantirishning metodlarini bilishi lozim. Go‘daklar
uylarida tarbiyalanayotgan bolalar o‘z adaptatsion mexanizmlari bilan
mashg‘ulot o‘tkazish uchun kamroq imkoniyatlarga egalar, demak
ularda ijtimoiy ko‘nikish darajasi ham ancha past. Suning uchun
o‘zgargan sharoitlarga o‘tish ular uchun qiyin omil hisoblanadi. Ustiga
ustak go‘daklar uyi bolalari og‘irlashgan biologik va ijtimoiy anamnezga
egalar, ularning rivojlanishi va sog‘ligi ko‘rsatkichlari ham doimo
102
optimal emas. Bu jihatlar ham markaziy nerv tizimi ishchanligini
tushiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar funksional tizimning ko‘pgina
tarkibiy qismlarining xomligi xarakterli bo‘lib, bu ularda adaptatsion
mexanizmlar tizimida qizg‘inlik holatlarini tez paydo bo‘lishiga sabab
bo‘ladi. Go‘daklar uylari bolalari esa ruhiy stress holatiga juda oson
tushishadi. Adaptatsiyaning barcha shakllarini o‘rganish bolaning yangi
muhit sharoitlariga ko‘nikishi bosqichlarini, shuningdek adaptatsion
bosqichning murakkabligi darajasini belgilovchi omillarni aniqlash
imkonini berdi.
Ko‘nikish bosqichlari:
1.
Keskin davr yoki dezadaptatsiya bosqichi. Bu bosqichda yangi
mikroijtimoiy muhit talablari va odatiy yurish - turish stereotiplpri
o‘rtasida kelishmovchilik mavjud bo‘ladi. Bu vaqtda ayniqsa yurish -
turish parametrlarida-kattalar bilan munosabatlar, nutq faolligi,
o‘yinlarda o‘zgarishlar ko‘p bo‘ladi. SHuningdek, tana og‘irligining
kamayishi, infeksiyalarga qarshilik ko‘rsatishning pasayishi kabi
hodisalar ham kuzatiladi.
2.
Adaptatsiyaning o‘zi. Bunda bola yangi muhitni faol o‘zlashtirib unga
mos keluvchi yurish - turish shakllarini ishlab chiqadi. Bu davrda turli
tizimlardagi chetga chiqishlarning kamayishi kuzatiladi. Hammadan tez
ishtaha (15 kun) normallashadi, uyqu va emotsional holat vaqti
cho‘ziladi. o‘yin va nutq faoliyati esa hammasidan keyin o‘z o‘rniga
qaytadi (60 kungacha).
3.
Kompensatsiya davri. Bunda organizm faoliyati to‘liq normallashadi.
Birinchi va ikkinchi bosqichlarning xarakter va xususiyatlari
adaptatsiyani murakkabligi bo‘yicha tasniflash imkonini beradi. Yengil
adaptatsiya. Bola yurish - turishidagi buzilishlar muddati 20 kun bo‘ladi.
Bunda ishtahaning ham biroz pasayishi kuzatiladi. 10 kun mobaynida
bola iste’mol qiladigan narsalar hajmi normasiga qaytadi, uyquning
tiklanishi 7-10 kunda ro‘y beradi, emotsional holat, nutq faoliyati va
bolalar bilan o‘zaro munosabatlar 15-20 kun ichida normallashadi. Shu
bilan birga kattalar bilan munosabatlar deyarli o‘zgarmaydi, harakat
faoliyati ham pasayadi. Bola adaptatsiya davrida kasallikka chalinmaydi.
O‘rta og‘irlikdagi adaptatsiya. Bola yurish - turishida barcha buzilishlar
yaqqol namoyon bo‘ladi va ularning muddati ancha uzoq. Uyqu va
ishtaha 20-30 kunda normallashadi, mo‘ljal olish faoliyatining buzilishi
o‘rtacha 20 kun davom etadi, nutq faoliyat 20-40 kungacha qayta
tiklanmaydi. Emotsional holat bir oy mobaynida beqaror bo‘lib turadi,
103
harakat faoliyatining tiklanishi 30-35 kunda sodir bo‘ladi. Bu davrda
ham kattalar bilan o‘zaro munosabatlar buzilmaydi. O‘rta og‘irlikdagi
adaptatsiya respirator indeksiyasi kabi kasalliklar paydo bo‘lishi
mumkin. Adaptatsiyaning bu yo‘nalishi bolalarda odatda 9 oylik
yoshdan 1,5 yoshgacha qayd etiladi. Biroq agar bolalarda sog‘liq bilan
bog‘liq muammolar bo‘lsa yoki go‘daklar uyida sog‘lomlashtirish-
tarbiya ishi yomon tashkil qilingan bo‘lsa har qanday yoshdagi bolada
bu holatlar qo‘zg‘atilishi mumkin. O‘rta og‘irlikdagi adaptatsiya
bolalarda bir guruhdan boshqa guruhga o‘tkazilayotganda, statsionardan
go‘daklar uyiga kelib tushganda namoyon bo‘ladi. Og‘ir adaptatsiya. Bu
adaptatsiya turi muddatining uzunligi (2 - 6 oy va ko‘proq) va barcha
alomatlarining og‘irligi bilan xarakterli hisoblanadi. Organizmning
ko‘nikish imkoniyatlarining shakllanishi bola ruhiyatining emotsional -
ijtimoiy va bilib olish sohasi bilan yaqin bog‘liq hisoblanadi. Emotsional
muvozanat va shu asosda shakllanadigan anglab olish faoliyatining
yuqori darajasi yengil va muvafaqqiyatli adaptatsiyani ta’minlaydi.
Bolani ijtimoiy adaptatsiyadan xalos etish kerak ekan deb o‘ylash
noto‘g‘ri hisoblanadi. ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning
adaptatsion imkoniyatlarini maqsadga muvofiq shakllantirish va mashq
qildirishdir. Chunki bola o‘z adaptatsion imkoniyatlarisiz o‘zini turli
ijtimoiy hodisalarda to‘g‘ri tuta olmaydi. Adaptatsion qobiliyatlarni
mashq qildirishmasalasi go‘daklar uyida bolalar hayotini tashkil
qilishning eng muhim masalalaridandir. Bola yangi muhit sharoitlariga
yengil adaptatsiya darajasida ko‘nikishga intilish va adaptatsiyaning
og‘ir buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Go‘daklar uyida bolalar
hayotini tashkil qilar ekan ijtimoiy pedagog unga sog‘lomlashtirish
ishining elementlarini qo‘shishga harakat qilishi kerak.
Dostları ilə paylaş: |