A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.14. Birləşmiş təmizləmələr
107 Palnomaqnitologiyanın əsas məsələlərindən biri, geoloji dövrün bütün mərhələləri üçün baş verən geomaqnit inver- siyanın zaman ardıcıllığının qurulmasından ibarətdir. Belə ardıcıllıqla şkalanın qurulması bir neçə üsulla mümkündür: üsulun seçimi isdədiyimiz dəqiqliyin dərəcəsilə, ardıcıllığın tamlığı ilə və inversiyanın təyinetmə imkanları ilə təyin olunur. Belə ki, geomaqnit inversiya hadisəsi qlobaldır, düzünə və əksinə maqnitlənən əmələgəlmələr dünyəvidir, dəqiq stratiqrafik və xronoloji korrelyasiyaya malik olmalıdır. Əgər maqnit qütbləşməsi təyin olunan süxur nümu- nələrinin yaşı fiziki üsullarla təyin oluna bilərsə, onda geomaqnit sahənin inversiyası prinsip etibarilə təmiz xronoloji şkala kimi qurula bilər. Belə şkalaya maqnitoxronoloji şkala deyilir. Bu yaxınlaşma geomaqnit sahənin inversiyasının tarixinin öyrənilməsində o vaxt düz olur ki, epoxanın davam etdiyi müddətdə geomaqnit qütbləşmənin saxlanma müddəti yaşın təyin olunma xətasından çox olsun. Maqnitoxronoloji şkalanın qurulması kali-arqon üsulunun inkişafından sonra mümkün oldu, bu da imkan verdi ki, vulkanogen süxurlarda başlıca olaraq maqnit qütbləşməsi təyin olunan əsas axınların yaşını çox dəqiqliklə təyin etməyə imkan verdi. İkinci üsul geomaqnit inversiyanın tarixinin izlənməsidir. Bu okean dibində xətti anomaliyanın öyrənilməsində və bu anomaliyanın uzanma istiqamətinə çarpaz istiqamətdə profillərin qurulmasından ibarətdir. Belə profillərin interpre- tasiyası düzünə və əksinə maqnitlənən anomaliya yaradan kütlələrin ardıcıllığını verir, və okean dibinin genişlənməsi konsepsiyasına uyğun olaraq geomaqnit sahənin xronoloji yazısını göstərir. Okean dibinin genişlənməsinin sürətini bilərək və bu anomaliyaların bəzilərinin yaşını bilərək geomaqnit in- versiyanın anomal şkalasını qura bilərik. Okean dibinin çöküntülərində qazılan quyulardan çıxarı- lan nümunələrdə kəsiliş üzrə aparılan paleomaqnit tədqiqatlar və okean dibi quyu kalonkaları geomaqnit inversiyanın tədqiqinin üçüncü qaydası adlanır. Okean dibinin 108
süxurlarının yaşının cavan olduğundan, yalnız yura dövründən geomaqnit sahənin inversiyası şkalasının qurulması mümkün olmuşdur. Dördüncü qayda tam olan kəsilişlərdə çökmə və vulkano- gen-çökmə süxurlarında paleomaqnit tədqiqatları aparmaqla maqnitostratiqrafik şkala qurulur, sonra ərazilər üçün müqayisələr edilərək ümumi maqnitostratiqrafik şkala tərtib olunur və sonra onları qlobal miqyasda birləşdirirlər. Geomaqnit sahənin inversiyasının ən güclü sübutu çökmə və vulkanogen qatların kəsilişində birqütblü zonaların (düzünə və əksinə maqnitlənən zonaların) böyük ərazilər üçün sinxronluğudur.
Uzun illərin təcrübələri ilə sübut olunub ki, vaxta görə təmizləmə (müvazinətləşdirmə üsulu) hər bir h; t; və l təmizləmədən qabaq aparılması vacibdir. Kimyəvi təmizləmə qızma ilə uyğun olaraq (qızmadan qabaq, yaxud sonra) çox yaxşı nəticə verir (səmərəlidir). Məs., Tuvanın qırmızı rəngli (silur devon yaşlı) h təmizləməyə 64 10 3 A/m sahəyə qədər da- vamlıdır və t təmizləmə 600 0 C- yə qədər temperaturda qız- dırıldıqdan sonra bu nümunələrə 10n sulfat turşusu ilə təsir etdikdə aşağıdakı xassələr aşkar edilmişdir. Süxurun kislatada 37-dən 1375 saata qədər saxlandıqdan sonra Ι n 0,74-0,18 qədər başlanğıc qiymətindən aşağı düşmüşdür, maqnitlənmə vektoru Ι n
0 - yə qədər dəyişmişdir. Sonrakı t təmizləmə Ι n vektorunun istiqamətini ilkin istiqamətdən daha çox dəyişmişdir (şəkil 33). Təmizləmənin nəticəsində maqnitlənmə vektoru Ι n iki qrupa bölünür, təxminən əks istiqamətdə (şəkil 34), ancaq tem- peratur təmizləmə təkcə bu effekti vermədi.
109
Şəkil 33 . Ι n vektorunun təmizləmə prosesində istiqamətinin dəyişməsi. Təmizləmə: 1-kimyəvi; 2- temperatur.
Şəkil 34.
Ι n vektorunun paylanması: (a) təmizləməyə qədər; (b) birləşdirilmiş temperatur və kimyəvi təmizləmədən sonra.
Bu üsulu Kazan Universitetinin 110
maqnitoloqları tərəfindən istifadə edilərək qırmızı rənglilərin ilkin
Ι n
maqnitliyində Ι rs və
Ι ro komponentlərinin əhəmiyyətini qiymətləndirmişlər. Bunun üçün nümunələr 8 ⋅10
3 A/m sahədə h təmizləmədən keçmiş, sonra isə t təmizləmə 150-200 0 C aparılıb. Belə birləşdirilmiş ikipilləli təmizləmə vulkanik süxurlar üçün geniş istifadə olunur. (8÷12) 10 3 A/m sahədə h təmizləmə bütün stabil olmayan komponentləri yox edir və Ι n vektoru özünü birkomponentli maqnitlənmə kimi aparır, istiqaməti isə üstünlük təşkil edən istiqamətə uyğun gəlir. Sonrakı qızdırma əvvəlcə ikinci maqnitlənməni dağıdır və ilkin yüksək temperaturlu qədim maqnitlənməni saxlayır. Onun qiyməti bəzən ilkin maqnitlənmənin 10%-dən azını təşkil edir. Beləliklə, burada maqnitlənmənin üç fazasını ayırmış oluruq. 2.15. Təmizləmənin nəticələrinin göstərmə yolları və onun təhlili Süxurların qalıq maqnitliyi vektoru kəmiyyət olduğundan təmizləmə prosesində Ι n maqnitliyinin dəyişməsi onun qiymətində və istiqamətində özünü göstərməlidir. Nəticələrin qrafik şəkillində verilməsi D; J; və Ι n nin dəyişməsinin temperatur və təsir edən maqnit sahəsinin gərginliyindən asılılığı kifayət qədər informasiyaya malik deyil, çünki bu halda vektor yalnız skalyar qiymətlə xarakterizə olunur. Maqnitsizləşmənin nəticələrini təsvir etmək üçün yüksək informasiyaya malik olan üsullardan biri Ziyderveld diaqramıdır. Bu maqnitsizləşdirmə diaqramda özünü Ι n vekto- runun iki ortoqonal proyeksiyasını təsvir edir, bir proyeksiya şaquli meridian müstəvisində (X və Z oxları üzərə), digəri horizontal müstəvi üzrə (X vəY tərkib hissələri üzrə) yönəlir. Hər iki proyeksiya bir ümumi şimal cənub oxa malikdir (X oxu). Təmizləməni bu üsulla nümayiş etdirmə aşağıdakı im- kanlara malikdir; təcrübənin istənilən anında diaqramdan düz xətli hissəni ayırmaq olar, bu hissə birkomponentin olduğunu göstərir və istiqamətini diaqramdan götürmək olar. Ayrılan düzxətli hissə təcrübənin sonunda koordinat başlanğıcına yönəldiyi onu göstərir ki, Ι n stabil Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|