A. A. Toshboyev

Moddiy-texnika resurslariga – ishlab chiqarishning moddiy vositalari, binolar, inshootlar, mashinalar, traktorlar, kombaynlar, barcha turdagi kimyoviy vositalar, o‘g‘itlar, urug‘liklar, yem-xashaklar, yonilg‘i-moylash, qurilish va boshqa materiallar kiradi.

2. 
   Moliyaviy resurslariga – davlat tomonidan ajratilayotgan mablag‘lar, xo‘jaliklarning joriy, valuta hisoblaridagi, g‘aznadagi pullari, amortizatsiya fondi, aksiyalardan olayotgan foydalari, bank kreditlari hamda ichki va tashqi investitsiyalarni amalga oshirish natijasida olayotgan mablag‘lar, ta’sischilar va boshqa manbalardan kelib tushayotgan mablag‘lar kiradi.
   

-62-

6.1.1-jadval.


Fermerlar tomonidan lizing asosida olingan texnikalar

		2004-yilda			2005-yilda
		O‘rim-	Tirkama-		O‘rim-	Tirkama-
Hududlar nomi	Traktor-	yig‘im	lar (agre-	Traktor-	yig‘im	lar (agre-
	lar soni	kombayn	gatlar)	lar soni	kombayn	gatlar)
		-lari soni	soni		-lari soni	soni
Qoraqalpog‘iston	89			164		1
Respublikasi
Andijon	21		23	64		41
Buxoro	158			244
Jizzax	125		27	195		79
Qashqadaryo	145		19	131		52
Navoiy	68		15	62		17
Namangan	43		19	212		75
Samarqand	161		18	152		64
Surxondaryo	63		8	56		9
Sirdaryo	118	2	45	107		193
Toshkent	58		26	28		21
Farg‘ona	47	21	17	102	62	38
Xorazm	26		3	50		5
Jami	1122	23	220	1567	62	595

Fermer xo‘jaligining mablag‘lari quyidagilar:

1. 
   Fermer xo‘jaligining mablag‘lariga – mahsulot sotish, ish va xizmatlar bajarish natijasida olayotgan pul daromadlari, taqsimlanmagan foydadan ajratilayotgan mablag‘, amortizatsiya fondidan ajratilayotgan mablag‘, amortizatsiya fondi hisoblangan mablag‘, foydalanilmayotgan ayrim ishlab chiqarish vositalarini sotishdan, ijaraga berilayotgan vositalardan foydalanish natijasida va boshqa manbalardan olingan mablag‘lar kiradi.
   

2. 
   Chetdan jalb etiladigan mablag‘lar – Irrigatsiya-melioratsiyaga, ekologiyaga hamda ijtimoiy sohalarga davlat budjetidan ajratilayotgan mablag‘lar, davlat ehtiyojlari uchun sotib olinayotgan mahsulotlarga davlat hisobidan ajratiladigan transh mablag‘lari, tijorat institutlarining kredit
   

-63-

mablag‘lari, investitsiyalar, homiylardan, hamkorlardan va boshqa manbalardan jalb qilinadigan mablag‘lar kiradi. Shunday tartibda shakllantirilgan moddiy-texnika resurslaridan fermerlar yil mobaynida to‘liq va samarali foydalansa, barcha turdagi tadbirlar vaqtida, sifatli amalga oshiriladi.

Tayyorlov va xizmat ko‘rsatuvchi ta’minot korxonalari fermer xo‘jaliklarini moddiy texnika resurslari bilan o‘z vaqtida ta’minlab tursa, mahsulot hajmi ortadi va fermerning to‘lov qobiliyati oshadi. Agar moddiy texnika ta’minoti o‘z vaqtida amalga oshirilmasa, avval fermer xo‘jaligining ish faoliyatiga, mahsulot ishlab chiqarish hajmiga, undan keladigan daromadga salbiy ta’sir etib, to‘lov qobiliyatini yo‘qotadi. Shuning uchun iste’molchi bilan ta’minotchi o‘rtasida tuzilgan shartnomalar o‘z vaqtida samarali bajarilishini ta’minlash kerak.

6.1.2-jadval.


Fermer xo‘jaliklariga moddiy resurslar yetkazib berish ko‘rsatkichlari tahlili (2005).

		Mineral o‘g‘itlar				Dizel yonilg‘isi
	Hududlar nomi	Shart-	Hajmi,	Haqiqat-	Shart-	Hajmi,	Haqiqat-
		noma	tonna	da olindi,	noma	tonna	da olindi,
		soni		tonna	soni		tonna
	Qoraqalpog‘iston	7861	29102	31625	5453	37950,9	38055
	Respublikasi
	Andijon	3664	14656	12508	3006	120024	12754,2
	Buxoro	6778	35652,4	35114	6842	67875	67625
	Jizzax	9665	29362	29335	10025	49563	48978
	Qashqadaryo	13424	19730	19730	14862	58921	58921
	Navoiy	3300	13874	11131	3167	10186	9328
	Namangan	4997	29630	28753	4428	18818	16051
	Samarqand	7786	28632	28621	7683	20541	20542
	Surxondaryo	2375	32870	32811	2364	15143	14714
	Sirdaryo	6753	44210	41480,6	7913	38643	42253
	Toshkent	5227	20865	2576,1	5205	19920,7	15981,9
	Farg‘ona	6913	38837	33593	6081	26835	22426
	Xorazm	7827	29814	32125	7777	25114	23422
	Jami	86570	367234,4	339402,7	84806	509534,6	391051,1

-64-

Shartnoma bo‘yicha mineral o‘g‘it va dizel yonilg‘isi olingan bo‘lib, shartnoma bo‘yicha respublika fermer xo‘jaliklariga 367,2 ming tonna o‘g‘it yetkazib berilishi kerak edi. Aslida 339,4 ming tonna yoki 27,8 ming tonna yetkazib berilmadi. O‘g‘it hisobiga hosilning uchdan bir qismi yaratilsa – haqiqatda ushbu hosil olinmay qoladi. Dizel yonilg‘isi bo‘yicha respublikadagi 125,7 ming fermer xo‘jaligidan 84,8 mingta fermer ta’minot tashkiloti bilan shartnoma tuzgan. Shartnoma bo‘yicha 509,5 ming tonna yonilg‘i yetkazib berilishi kerak bo‘lsa, haqiqatda 391,0 ming tonna yoki 118,5 ming tonna ta’minlab berilmadi. Xo‘jalikning mahsulot ishlab chiqarish uchun moddiy resurslari yetarli bo‘lmasa, mahsulot hajmi ham oshmaydi. Shuning uchun, ta’minot va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar tuzilgan shartnoma shartlarini bajarishlari kerak.

2005-yilda respublika bo‘yicha fermer xo‘jaliklarida paxtachilikda hosildorlik 19,0 sentnerni tashkil etdi. O‘tgan 1993-2005- yillar ichida 1990-yilda olingan 27,7 s/gadan kamayish 1995-yilda 24 s/ga dan (3,7 s/ga yoki 13,4 %), 2000 -yilda 18,9 s/gacha (8,8 s/ga yoki 31,8%); o‘rtacha kamayishi esa 6,7 sentnerni tashkil qildi. Ushbu yillar ichida paxta hosildorligining keskin pasayishi ba’zi bir obyektiv va subyektiv omillar (almashlab ekish tizimining buzilishi, mineral va organik o‘g‘itlarni solish me’yorining kamayishi, suv tanqisligi, yerlarning meliorativ holatining yomonlashuvi va sho‘rlanish darajasining kuchayishi, agrotexnologik jarayonlarni o‘z muddatida sifatli o‘tkazmaslik, hasharotlar, o‘simliklar kasalligi va zararkunandalarga qarshi kurashish) tufayli bo‘lmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda, o‘tgan davr ichida paxtachilikda hosildorlikning pasayishiga ta’sir etadigan eng asosiy 8 ta omilning 4 tasi joylarda o‘simliklar kasalligi va zararkunandalarga qarshi kimyoviy va biologik kurashlarning yetarli darajada olib borilmasligiga ko‘proq bog‘liq ekan.

Ushbu holatning bir nechta obyektiv va subyektiv sabablari mavjud bo‘lib, eng asosiysi, hali joylarda o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish, hasharot va zararkunandalarga qarshi kimyoviy va biologik kurashish shoxobchalarining samarali faoliyat ko‘rsatmasligi, ularning yetuk va tajribali kadrlar bilan ta’minlanmaganligi natijasida belgilangan tadbirlarni talab darajasida olib borilmasligi; «O‘zkimyosanoat» kompaniyasi va hududiy «Qishloqxo‘jalik-kimyo» bo‘linmalari fermer xo‘jaliklaridagi ekin maydonlarining tuproq unumdorligi va ekinlar hosildorligini «biznes-reja»ga asosan, aniq hisoblangan me’yorlar bo‘yicha mineral o‘g‘itlar bilan ta’minlanmasliklari natijasida ro‘y bermoqda.

Yonilg‘i-moylash materiallari ta’minotida hududlar o‘rtasidagi katta tafo-vut, eng avvalo, davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hisob-kitob Jamg‘armasi tomonidan transh mablag‘larida vege-tatsiya davrlari bo‘yicha yonilg‘i-moylash materiallari, mineral o‘g‘itlar va

-65-

boshqa moddiy xarajatlar summasining to‘liq ko‘zda tutilmasligi yoki mablag‘larni xarajatlar turlariga nomutanosib tarzda taqsimlanishi; transh mablag‘larini haqiqatda qilingan sarf-xarajatlar bo‘yicha taqsimot ishlarida mahalliy hokimiyatlarning noqonuniy aralashishi va ba’zi bir boshqa xarajat turlariga ortiqcha mablag‘larni o‘tkazib yuborishlari; joylarda paxta va g‘alla maydonlarida yuqori hosil olish uchun qo‘shimcha agrotexnika tadbirlarining o‘tkazilishi yoki tabiiy ofatlar natijasida qo‘shimcha maydonlarga qayta ekin ekish jarayonlari uchun zarur miqdorda yonilg‘i-moylash materiallari ta’minotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ymasligi; joylarda fermer xo‘jaliklari tomonidan yonilg‘i-moy-lash materialari uchun o‘z vaqtida pul mablag‘larining o‘tkazib bermasligi sa-bab bo‘lmoqda.

Qishloq xo‘jaligi korxonalarining yonilg‘i-moylash materiallariga bo‘lgan talabini to‘laroq qondirish, xo‘jalik subyektlari o‘rtasida debitorlik hamda kreditorlik qarzlarini kamaytirish maqsadida, 2004 -yildan boshlab yonilg‘i-moylash materiallarini fond orqali taqsimot usuli bilan bir vaqtda qishloq xo‘jalik korxonalari uchun ortiqcha yonilg‘i-moylash materiallarini fond orqali taqsimot usuli bilan bir vaqtda qishloq xo‘jalik korxonalari uchun ortiqcha yonilg‘i-moylash materiallarini tovar xomashyo birjasi orqali sotilishi yo‘lga qo‘yildi.

Agroservis xizmati ko‘rsatish korxonalarini tashkil etishda asosiy masala, ya’ni ularni qay darajada mijozlarga yaqin va qulay masofada joylashganligi hisoblanib, bunda buyurtmachilarning xizmat xarajatlarining tejalishi, barcha xizmatlarning arzon, o‘z vaqtida va sifatli bajarilishiga erishiladi.

Tuman qishloq va suv xo‘jaligi bo‘limlari o‘z hududlarida fermer xo‘jaliklarini turli xil servis xizmatlariga bo‘lgan talablarini muntazam kuzatib borishga ixtisoslashgan marketing bo‘limlarini tashkil etib, ular dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishi zarur.