A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3.3.15 . «Al-koniil fi-t-tarix»
“Al-komil fi-t-tarix” (“ Mukammal tarix”) nomli salmoqli asar muallifi yirik 
arab tarixchisi Izzuddin Abulhasan Ali ibn M u ham m ad (1160—1234) bo‘lib, u 
ko‘pincha Ibn al-Asir nomi bilan mashhur bolgan. Muarrix Tigr daryosi bo'yida 
joylashgan Jazirat ul-U m ar shahrida katta yeregasi oilasida tug‘ilgan. Umrining 
ko‘p qismini Mo'sulda (Suriya) o ‘tkazgan va o ‘sha yerda vafot etgan.
Ibn al-Asir o ‘z davrining keng m a ’lumotli kishisi b o ‘lib, bir necha tarixiy 
asar yozgan. “Al-komil fi-t-tarix” va M u h a m m a d payg‘a m b a r sahobalari 
(izdoshlari) tarjimai holini o ‘zida qam rab olgan besh jildli “ Kitob usd al- 
g ‘aba fi m a ’lumot as-sahoba” ( “ Sahobalar haqida m a ’lumot bemvchi o 'rm o n
sheriari” , 1863 yili c h o p qilingan) s h u la r jum lasid an d ir. Lekin, Sharq 
mamlakatlari xalqlari, shuningdek M o varounnahr xalqlari tarixini o'rganishda 
uning birinchi asari “ Al-komil fi-t-tarix” katta ahamiyat kasb etadi.
“ A l- k o m il f i - t - t a r i x ” asari o ' n ikki j i l d d a n ib o ra t b o ‘lib, u n d a
156

---

d u n y o n i n g “ y aratilish i”d a n to 1231 -yilga q a d a r S h a r q m a m la k a tla rid a
b o ‘lib o ‘tg a n ijtim oiy-siyosiy v o q e a la r yilm a-yil, xron o lo g ik , y a ’ni davr 
ta rtib id a b a y o n etib beriladi.
A s a rd a k o 'p g i n a q im m a tli m a n b a la r , x u su san T a b a r iy h a m d a as- 
S a llo m iy n in g b iz g a c h a yetib k elm a g a n “ Kitob fi a x b o r vuloti X u r o s o n ” 
( “ X u ro s o n h u k m d o r la r i h a q id a ax b o ro t beruvchi k i t o b ” ) kabi q im m a tli 
a sa rla rd a n k en g foydalanilgan.
“ A l - k o m il f i - t - t a r i x ” n in g b irin c h i q ism i (1—IV jild lari) o l a m n i n g
“ y aratilish i” d a n t o 931 -yilgacha b o 'lib o ‘tgan v o q e a la r b a y o n id a n iborat. 
B ular a w a l y ash ab o ‘tgan o lim la r Balazuriy, T a b a riy , Ibn Miskavayx, 
as-S u la m iy va bo shqalarning asarlariga tayanib yozilgan. Lekin, bu qism da 
h a m k o ‘p hollarda asosiy m a n b a la rd a u c h ra m a y d ig a n m u h i m va q im m atli 
m a ’lu m o tla r bor.
M asalan, 751-yili Talas daryosi b o ‘yida arab va M o v a ro u n n a h r qo'shinlari 
bilan Xitoy armiyasi o ‘rtasida b o ‘lib o ‘tgan jang va u n d a k o ‘p minglik xitoy 
qo'sh in in in g t o r - m o r etilishi haqidagi m a ’lum ot shular jumlasidandir.
U n d a n ta sh q a ri, as-S a llo m iy va u n in g m u h i m tarixiy asari haq id a 
m a ’l u m o t Ib n al-A sir tufayligina biz g a c h a yetib kelgan.
A sa rn in g V I I —X II jildlari m ustaqil, a lo h id a a h a m iy a tg a ega b o ‘lib, 
9 2 4 — 1 23 1- y i l l a r o r a s i d a S h a r q m a m l a k a t l a r i d a , s h u n i n g d e k
M o v a r o u n n a h r d a b o ‘lib o ‘tgan v oqealarni o ‘z ichiga oladi va, asosan 
q o ‘ly o z m a m a n b a la r , s h u n in g d e k tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan 
a x b o ro tla r h a m d a m uallifn in g shaxsiy kuzatishlari d a v o m id a t o ‘plagan 
boy va t'aktik m aterial asosida yozilgan.
“ A l - k o m i l f i - t - t a r i x ” a s a r i n i n g , a y n i q s a m o ‘g ‘u l l a r i s t i l o s i g a
b a g 'is h la n g a n X II jildi a lo h id a a h a m iy a tg a ega va M o v a r o u n n a h r h a m d a
S harq m a m la k a tla rin in g X III asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy 
tarixini o 'r g a n is h d a asosiy m a n b a vazifasini o 't a y d i.
K ito b n in g t o 'l a m a tn i ikki m a r ta (1851 — 1876-yillarda va 1901) c h o p
etilgan. A y rim p a rc h a la rn i rus tiliga N .A .M e d n ik o v , A .E .K rim sk iy , B.A. 
A h m e d o v ta rjim a qilganlar.
Asar Xivada to 'liq holda o 'z b e k tiliga M u h a m m a d R ah im soniy (1863— 
1910) d av rid a N u rillo M uftiy, M u h a m m a d S h a r if o x u n d va b o s h q a la r 
t o m o n i d a n ta rjim a qilingan b o'lib, T o s h k e n td a g i A bu R a y h o n B eruniy 
n o m i d a g i S h a r q s h u n o s l i k i n s t i t u t i x a z i n a s i d a o ‘n u c h t a m o ' t a b a r
q o ‘Iyozmalari s a q la n m o q d a .