A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6.1.5. «Majmu’ a l-g ‘aroyib»
’’M a j m u ’ a l-g ‘a ro y ib ” (“ G ‘aroyibotlar m a jm u a s i” ) 1569-yili Balx xoni 
S hayboniyxon P irm u h a m m a d x o n 1 (1546—1566/67) ning topshirig‘i bilan 
yozilgan. A sar muallifi balxlik olim S u lto n M u h a m m a d b o ‘iib, u n in g
h aq id a bizga quyidagilar m a ’lum. Otasi m av lo n o Darvish M u h a m m a d
Balxning o ‘qim ishli va k atta nufuzga ega b o ‘lgan kishilaridan biri edi. 
S hayboniy h u k m d o rla rd a n X urram sh o h sulton (1506—1511) va Kistinqora 
sulton (1526—1544) davrida Balxning muftiysi lavozim ida xizm at qilgan. 
0 ‘zbek tilida s h e ’rlar bitgan. Lining s h e ’rla ridan n a m u n a l a r ’’M a j m u ’ 
a l - g ‘a r o y ib ” d a keltiriladi. D arv esh M u h a m m a d m u ftiy 1550-yil 19- 
fevralda vafot etgan.
A sar muallifi S u lto n M u h a m m a d Balxiy h a m z a m o n a s in in g keng 
m a ’lum otli kishilaridan bo'lgan. U , xususan tarix, geografiya, astrologiya, 
m ineralogiya, ilohiyot, fiqh va adabiyot ilm laridan b o x a b a r kishi b o 'lg a n . 
Otasi vafo tid an keyin unin g m a n sab id a t u rg a n S u lto n M u h a m m a d 1573- 
yil 1 2-m ay kuni vafot etgan.
’’M a j m u ’ a l - g ‘a ro y ib ” asarini yozishda S u lto n M u h a m m a d al-Balxiy 
o 'z id a n avval o ‘tgan olim larning asarlaridan, s h u n in g d e k Balx m a m la k a ti 
b o 'y l a b qilgan s a y o h a tla ri p a y tid a t o 'p l a g a n m a ’l u m o t l a r i d a n k e n g
foydalangan. O lim foydalangan asarlar ichida bizgacha yetib kelm aganlari 
va k a m m a ’lu m bo'lganlari k o ‘p. «O r a l-m u q a d d im in » («Salaflarning 
fikrlari»), «Tarixi saqoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis u l-v a h d a t v a j o l i s
ul-xilvat» («Y olg'izlar d o 'sti va xilvatda o 'tiru v c h ila r suhbatdoshi») kabi 
asarlar s h u la r jum lasid an d ir.
“ M a j m u ’ a l - g ‘aro y ib ” ilm ahli orasida keng tarqalgan asar. U n in g
h ozirgacha s aqlangan qo'lyozm alari 80 d a n ortiq. U n in g m a ’lu m o tlarid an
juda k o ‘p o lim la r foydalanganlar. U la rd a n “A b d u l l a n o m a ” asari muallifi
54

---

Hofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib a t- ta b a q o t” kitobining m usannifi m av lo n o
M u h a m m a d T o h i r va X V II asrda o ‘tg an o lim M a h m u d ibn Vali s h u la r 
jumlasiga kiradi.
A sa m in g ayniqsa 3, 11, 12-va 18-boblari m u h im d ir. U la rd a Buxoro, 
Balx, T a m g ‘ach, M arv, Siyovush, S o g 'o n iy o n , T e rm iz , T ib at, T urkiston, 
Sa m a rq a n d va Bulg‘o r k a b i yirik shaharlar va ulkan m am lakatlar, M u rg ‘ob, 
Vaxsh, J a y h u n , K o ‘hak, C h irc h iq daryolari, d u n y o d a yuz b ergan m u h im
voqealar, m ash h u rsh ay x lar, o lim la r v a h u k m d o r la r , B alx v a Badaxshonning 
mineral boyligi haqidagi qismlari m u h im a h am iy atg a ega.
’’M a j m u ’ a l- g ‘a ro y ib ” asarining tanqidiy m a tn i t a y y o rla n g a n edi, lekin 
c h o p etilg a n i y o ‘q. A f g ‘o n i s t o n d a yuz b e r g a n s o 'n g g i yil v o q e a la ri 
ta d q iq o tc h i va u n in g ilm iy faoliyatiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatgan k o ‘rinadi.