A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Geograjik asarlar deganda nimani tushunasiz?
2. Qanday geografik asarlarni bilasiz?
3. Kosmografik asarlar deganda nimani tushunasiz?
4. Qanday kosmografik asarlarni bilasiz?
5. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar qanday xususiyatlarga ega?
6. Geografiyaga oid asarlarda qanday tarixiy та ’lumotlar uchraydi?
7. 
Yoqut Hamaviyni «M ojam -u l buldon» asarida Markaziy Osiyo tarixiga oid
qanday та 'lumotlar bor?
8. «Samariya» asarining Samarqand tarixini o ‘rganishdagi ahaiyatini ocltib
bering.
9. «Ajoyib at-taboqat» asari haqida so ‘zlab bering.
7 -M A V Z U . B IO G R A F IK A SA R L A R
Darsning mazmuni: 
talabalarga biografik asarlar t o ‘g ‘risida t a s a w u r
berish va ulardagi tarix ilmi u c h u n m u h im m a ’lu m o tlarn i tahlil qilish.
Reja:
7.1. Biografik asarlar xususiyatlari.
7.2. Biografik asarlar tavsifi.
Asosiy tushunchalar: 
biograflya, muallif, larjim ai hoi.
7.1. Biografik asarlar xususiyatlari
0 ‘zbekiston tarixi va u m u m a n tarix ilmini o ‘rganishda biografik asarlar, 
ta z k ira la r, m a n o q i b l a r va m e m u a r a s a rla rn in g a h a m iy a ti n i h o y a t d a
kattadir. Ba’z a n m axsus tarixiy asarlarda u c h ra m a y d ig a n m a ’lu m o tla r 
biografik va m e m u a r asarlarda uchraydi. Bu asarlar m a ’lu m darajad a 
davr ijtimoiy-siyosiy hay o tin i o ‘rganishda m u h i m a h am iy at kasb etadi. 
S h u lard an b a ’zilariga, misol tariqasida to 'x ta lib o 'ta m iz .
7.2. Biografik asarlar tavsifi
7.2 .1 . «Tazkirat ush-shuaro»
«Tazkirat u s h -s h u a ro » XV asrning k o ‘zga k o ‘ringan a d a b iy o tsh u n o s 
olimi D avlatshoh S a m arq an d iy n in g asaridir. M uallifning t o ‘liq isini sharifi
* U sh b u m a v z u n i y o z is h d a 13. A h m e d o v a sa rid a n q is m a n fo y d alan ild i.
62

---

Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh a l - G ‘oziy as-Samarqandiy. O lz asarida 
keltirilgan b a ’zi m a ’lu m o tla r g a q a ra g a n d a . u yirik h arb iy x iz m a tc h i va 
davlat arbobi oilasidan c h iq q a n . Otasi a m ir B axtishoh S h o h r u h M irz o n in g
yaqin kishilari va e ’tiborli x izm atkorlari j u m la s id a n b o ‘lib, u n in g k o ‘pgina 
harbiy yurishlarida q a tn a s h g a n va to j-u taxt sohibiga sa d o q a t bilan xizmat 
qilib, ja n g la rd a q a h r a m o n lik n a m u n a la rin i k o ‘rsatgan. U n in g « a l - G ‘oziy» 
d e b atalishi h a m s h u n d a n d ir .
D avlatshohning t u g ‘ilgan vaqti m a ’lu m em as. Lekin, bu n i b o sh q a dalil 
va m a ’lum otlarga tayanib, ta x m in a n aniqlasa b o ‘ladi. D a v la tsh o h n in g o ‘zi 
m a z k u r asarini 50 yoshga kirganda yoza boshlaganini aytadi. Biz bu asarni
1487-yili yozib tam o m la n g a n lig in i bilamiz. Bu k atta va m u h im asarni 
yozish u c h u n k a m id a ikki-uch yil vaqt sarflangan, albatta. S h u n d a y taxm in 
qilinganda, D avlatshoh 1435— 1436-yillarda tavallud topgan b o 'lib chiqadi.
D a v la tsh o h S a m a r q a n d iy yoshligida d u ru s tg in a tahsil k o ‘rdi, o ‘sha 
dav rn in g eng k o ‘zga k o ‘rin g an o lim la rid a n , m a s a la n , faqih va s h o ir xoja 
Fazlu llo h A bulaysiydan h a m t a ’lim olgan. Lekin, 1480-yillarga q a d a r 
ilmiy yoki adabiy faoliyat bilan s h u g ‘u lla n m a g a n , balki saroy xizm ati va 
ha rb iy y u rish la rg a ja lb q ilin g a n . S h o h r u h M ir z o va S u l t o n H u s a y n
m irz o n in g k o ‘p g in a h arb iy yurishlarida ishtirok etg a n . U s o ‘nggi m a r ta
S u lto n H u sa y n bilan T e m u r iy S u lto n M a h m u d m ir z o (A bu Said n in g
ik k i n c h i o ‘g ‘li, H is o r i s h o d m o n va B a d a x s h o n h o k i m i ) o ‘r ta s id a
C h a m o n s a r o y d a (Afg‘o n is to n n in g A nd x u y viloyatida jo y la sh g a n m anzil) 
b o 'lg a n u ru s h d a ishtirok etg an . Bu uru sh X o n d a m i r n i n g m a ’lu m o tlarig a 
q a ra g a n d a , 1471 -yilda s o d ir b o ‘lgan. D a v la tsh o h S a m a r q a n d iy 60 yilga 
yaqin u m r k o ‘rib, 1495-yili vafot etgan.
D a v la ts h o h S a m a r q a n d i y o 'z i n i n g « T a z k ira t u s h - s h u a r o » asarin i 
yozishda j u d a k o 'p m a n b a la r d a n , o ‘z id a n avval yozilgan ta z k ira la rd a n , 
m a s a la n , A bu T o h i r X o t u n i y n i n g « M a n o q i b u s h - s h u a r o » , Avfiyning 
« L u b o b ul-albob» k ito b larid an , k o 'p g in a tarixiy va geografik asarlard an , 
xususan, Istaxriyning « K ito b m asolik u l-m a m o lik » , G a r d iz iy n in g «Z ayn 
u l - a x b o r » , A b u l f a z l B a y h a q i y n i n g « T a r i x i O li S a b u k t a k i n » va 
b o s h q a l a r d a n , s h u n i n g d e k , ta z k ir a d a n o m l a r i q a y d e tilg a n s h o ir va 
ad ib larn in g asarlarid an keng foydalangan.
«Tazkirat ush-shuaro» asarida VI I—XV asrlanda Eron va 0 ‘zbekistonda yashab 
ijod etgan 155 shoir haqida qisqacha, lekin nihoyatda qimmatli m a ’lumotlar 
keltirilgan. U muqaddima, xotima va yetti qism (tabaqa) dan iborat.
M u q a d d i m a d a a sa rn in g yozilish sabablari, V I I —X a srn in g birinchi 
yarm ida o ‘tgan arabiynavis shoirlardan 10 nafari haqida m a ’lum ot berilgan.
Birinchi va ikkinchi qism X —XI asrda E ro n va, asosan, 0 ‘z b e k isto n d a
63

---

yashab, ijod etgan 40 yirik sho irn in g q isq ach a tarjim ai lioli va ijodiga 
b a g ‘ishlangan.
U c h in c h i-b e s h in c h i ta b a q a la rd a X o r a z m s h o h la r — A n u s h te g in iy la r 
( 1 0 7 7 - 1 2 3 1 ) , E lxoniylar ( 1 2 5 6 - 1 3 5 3 ) va M uzaffariylar ( 1 3 1 4 - 1 3 9 3 )
z a m o n id a o ‘tg a n 54 shoir h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan.
S o ‘nggi ikki t a b a q a d a A m ir T e m u r va T e m u riy la r z a m o n i d a o 't g a n
41 shoir h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan.
X o tim a d a XV asrning ikkinchi y a rm id a o ‘tgan va tazkira muallifi 
bilan z a m o n d o s h b o ‘lgan yirik sh o ir va adib lard an A b d u r a h m o n J o m iy , 
A lish e r N a v o iy , shayx A h m a d S u h a y liy , xoja A f z a lu d d in M a h m u d
K irm oniy, xoja S h ih o b u d d in Abdulla M arvorid h a m d a xoja Asafiiy h aq id a
hikoya qilinadi.
T a z k ira d a tilga o lin g an lar orasida Abu A bdulla R udakiy (ta x m .8 6 0 — 
941), fors tilidagi «Q avsnom a» nom li lug‘at muallifi Q a tro n ibn M a n s u r
( t a x m .1010—1073), xorazm lik m a s h h u r shoir va adabiyotshunos, s h e ’riyat 
ilmiga oid « H a d o y iq as-sehr» («Sehr bogMari») nom li kitobi bilan d o n g
chiqargan Rashiduddin Votvot (taxm.1087—1182), asli shahrisabzlik b o ‘lib, 
H in d is to n d a k u n kechirgan va b o y ijodi bilan d o n g taratg an b u y u k shoir, 
o lim va m u s iq a s h u n o s Xusrav D eh lav iy ( 1 2 5 3 —1325), yirik tarix ch i 
S h arafu d d in Ali Yazdiy, shoir va qissaxon O rif O zariy va b o sh q a la r bor.
Qisqasi, «Tazkirat ush-shuaro» asari 0 ‘zbekiston va Eronning X —XV 
asrlardagi m adaniy hayotini o ‘rganishda m u h im manbadir. U n d a tarixiy 
m a ’lumotlar ham ko‘p. XIV asrning 30—80-yillarida Xurosonni larzaga keltirgan 
sarbadorlar harakati haqida keltirilgan m a ’lumotlar ayniqsa muhimdir.
Kitobning t o i a matni 1887-yili Bombayda, 1901-yili L o n d o n d a v a 1958- 
yili T e h ro n d a ch o p qilingan. U turli tillarga, shu ju m lad an o ‘zbek tiliga 
B.Ahmedov t o m o n id a n qisqartirilib tarjima qilingan va «Shoirlar b o ‘stoni» 
n o m i bilan c h o p etilgan. Kitob turkiy til (X orazm shevasi)ga 1900-yili 
M u h a m m a d Rafe’ t o m o n id a n taijim a qilingan b o ‘lib, uning q o ‘lyozmasi 
0 ‘z R FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Asarning inglizcha t o ‘la 
taijimasi 1900-yili E.Braun to m o n id a n Leydenda e ’lon qilingan.