A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.2.4. «Muzakkiri a l-as’hob»
«M uzakkiri a l- a s ’hob» (« D o 's tla rn i eslatuvchi kitob») tazkirasining
68

---

muallifi X V II a srd a o ‘tg a n yirik s h o ir va olim M a le h o S a m a rq a n d iy d ir. 
Bu a sard a X V II a srd a y ash ab ijod e tg a n 200 d a n ortiq m o v a r o u n n a h r lik
sh o irlarn in g q isq a c h a ta rjim a i holi va asarlarid an p a r c h a la r keltirilgan. 
Kitob 1682—1692-yillar o ra s id a yozilgan.
M a l e h o S a m a r q a n d i y n i n g h a q i q i y ism i M u h a m m a d B a d i ’ ib n
M u h a m m a d S h a r i f S a m a r q a n d i y b o 'l i b , u 1641 -yili S a m a r q a n d d a
o ‘qim ishli faqih va o ‘ziga t o ‘q o ila d a tavallud to p g a n . O tasi M u h a m m a d
S h arif S a m a r q a n d qozisi, s o ‘ng m uftiy m a h k a m a s id a x izm at qilgan. 1670- 
yili vafot etg a n id a , u n in g boyligi A b d u la z iz ix o n n in g (1 6 4 5 —1680) am ri 
bilan o ‘g ‘li M u h a m m a d B a d i’ga qold irilgan. B o ‘lg‘usi o l im n in g hayoti 
qiyinchilik va m uhtojliksiz, yaxshi kech g an . S h u n in g u c h u n h a m u yaxshi 
o ‘qig an va k o ‘p yerlarga say o h a t qilish im k o n ig a ega b o 'lg a n .
M u h a m m a d Badi’ b o s h la n g ‘ich m a ’lu m o tn i S a m a rq a n d d a olgan. K o ‘p 
ilm larni, fiqh, falsafa, ilohiyot va m a n tiq n i o ta s id a n , s h e ’r ilm ini qozi 
L u tfu llo h d a n m a d r a s a d a olg an. U m a d r a s a d a tafsir, a s tro n o m iy a , tarix 
va a d a b iy o tn i h a m o 'r g a n g a n . «X ususan, — d e b yozadi u o ' z tazkirasida,
— « C h a g 'm in iy s h a r h i » 1 va Ali Q u s h c h in in g forscha risolasini2 o 's h a
m a v lo n o L u tfu llo h d a n o 'r g a n g a n m a n » . M a le h o 11 y o sh id a s h e ’r yoza 
boshlagan va b a ’zi qiyin a ta m a la rn i iz ohlay olgan.
O lim 1670-yili, otasi v a fo tid an keyin, E r o n b o 'y la b say o h at qilgan va 
u c h yil m o b a y n id a m a m la k a tn in g o 's h a vaqtdagi poytaxti Isfahon va 
katta shaharlari N is h o p u r, K o s h o n , M a s h h a d va b o s h q a sh a h a rla rid a
b o 'lg a n , o 's h a yillari b o 'la ja k a sa r u c h u n m a ’lu m o tla r t o 'p l a n g a n . 1673- 
yili u o n a sh a h ri S a m a r q a n d g a q a y tib keldi va yetti yil m o b a y n i d a
S a m a r q a n d va Buxoro sh a h a rla rid a fiqh, tafsir va hadis ilm la rid a n olgan 
m a ’lu m o tin i Q ozi xoja M ira k s h o h rahbarligida c h u q u rla s h tirg a n . 1689- 
yili S a m a r q a n d h o k i m i I b r o h i m b i y u n i S h a y b o n i y x o n m a d r a s a s i g a
m u d a rris etib tayinlaydi. O lim o 'z asarini shu yerd a ta m o m la d i. U n in g
q a c h o n vafot etgani m a ’lu m em as.
«M uzakkiri a l- a s ’hob», u n d a tilga olingan sh o irla rn in g asarlaridan 
b o sh q a j u d a k o 'p , turli m avzudagi a sarlard a keltirilgan m a ’lu m o tla rn i 
o 'rg a n is h asosida yozilgan. M a n b a l a r ichida M irx o n d n in g «R avzat us- 
safo», im o m Abulfazl M u h a m m a d a s-S am arq an d iy n in g «Qandiya», Y ahyo 
Sib ak N i s h o p u r i y n i n g « S h a b isto n i h ay o l» , Ali ibn H u s a y n V oiz al- 
Koshifiyning « R a sh a h o t u l-a y n u l-h a y o t» , m u lla S odiq S a m a rq a n d iy n in g
«R iyoz u s h -sh u a ro » , M ir Said S h a r if R o q im n in g «Tarixi kasira», xoja
1 S ayyid S h a rif Ju rjo n iy n in g « A l-m u lo x x a s fi-l- h a y ’at» asariga y o zilg an sh a rh n a z a rd a tutiladi.
; O lim n in g M irz o U lu g ‘b e k n in g « Z iji ja d id i K o 'ra g o n iy » a sa rig a y o z g a n s h a rh i n a z a rd a
tu tila d i.
69

---

S a m a n d a r T erm iziyning « D a stu r u l-m u lu k » asarlari h a m bor. S h u n in g
u c h u n asarda s h e ’riyat ilm idan tashqari, tarixiy va geografik m a ’lu m o tla r
h a m k o ‘p.
Tarixiy m a ’lu m o tla r d a n Xiva xoni A n u s h a x o n n in g 1681 va 1686- 
yillari B ux o ro xonligi h u d u d la rig a b o s tirib kirishi, 1681-yili B u x o ro
atrofidagi t u m a n l a r va Buxoro sh a h risto n in in g bosib olinishi, 1686-yili 
S a m a rq a n d , Qarshi va S hahrisabzning bosib olinishi va b u n in g o q ib a tid a
xalq va h u k u m a tn in g o g ‘ir ahvolga tu sh ib qolishi haqidagi m a ’lu m o tla r
diqqatga sazovordir.
Asarda m am lak atn in g ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid m a ’lu m o tla r h a m
u c h r a y d i. H u n a r m a n d c h i l i k , m isg arlik , k im u x tg a rlik , b o ‘y o q c h i l i k -
sabbotiy, gilkorlik, k a v u sh d o ‘zlik, z a r d o ‘zlik, qassoblik, karbozfurushlik, 
attorlik, zarkashlik, bazzozlik, tem irchilik, xirgohtaroshlik, naq q o sh lik , 
sarroflik, jom ab o flik , m uh rg arlik va b o sh q alar, xoja U b a y d u lla A h ro r 
a vlodining m o l-m u lk i h aq id a m a ’lu m o tla r u ch ra ta m iz . A sh tarx o n iy lar 
davlati tuzilishi, xususan otalik, mustavfiy, parv o n ach i, m iro h u r, d o d x o h , 
t o ‘qsabo, sipohsalor, sudur, faqih, a ’lam, muftiy, qozi askar, rais, kitobdor, 
m u d a r r is , m u ta v a liy , yuz b o s h i, m iri h a z a r , v o q e a n a v is va b o s h q a
m a n s a b la r h aq id a o ‘ta q im m a tli m a ’lu m o tla r mavjud.
Tazkirada keltirilgan Buxoro va Sam arqand shaharlarining topografiyasi 
haqidagi m a ’lu m o tla r h a m d iq q atg a sazovordir. M asalan, S a m a r q a n d
guzarlaridan D egrezon, Hovuzi sangin, Bo'ston Bolo, M ir Said oshiq, 
Kimuxtgaron, Bo‘stoni xon, Gavkashon, Sobunxona, Attoron, Sangtaroshon, 
X on Said im om , Labi hovuz, Darvozayi ob guzarlari tilga olinadi. Buxoro 
va Sam arq an d d an tashqari, A m ir T e m u r va Shayboniy A bdullaxonning 
Qarshi va Shahrisabzni obod qilish yo‘lida olib borgan ishlari h a m tilga 
olinadi. «Nasaf, — deb yozadi M aleho, — obod viloyat. Uning obodonchiligi 
shu darajadaki, t a ’rif va tavsifga m uhtoj emasdir. Masjid va sardobadan 
tashqari, bu shaharda Abdullaxon tarafidan k o ‘p im oratlar b u nyod etilgan. 
(Amir) Boqibiy, Abdullaxonning k o ‘rsatmasi bilan ushbu shaharda madrasa, 
karvonsaroy, h a m m o m , (m arm ar) toshdan tim lar qurdirgan». Shahrisabz 
haqida o'qiymiz: «Kesh viloyati, xuddi Sam arq an d singari, a w a l o saltanat 
poytaxti b o ‘lgan. Shahid Sulton U lu g ‘bek k o ‘ragon tarafidan bino qilingan 
jomi’ masjid, janob shayx (Shamsuddin) Kulol maqbarasi, Mireo Jahongiming 
m adrasa va maqbarasa shular jumlasidandir...»
Xullas, M a le h o n in g «M uzakkiri a l- a s ’hob» asari M o v a ro u n n a h r n in g
XV asrning ikkinchi yarm idagi tarixi va m adaniyatini o ‘rganishda m u h im
m a n b a bo ‘lib xizmat qiladi.
A sarning q o 'ly o z m a nusxalari 0 ‘z bekiston, Rossiya va b o s h q a xorijiy
70

---

m a m la k a tla r n in g k u tu b x o n a la rid a k o ‘p. F a q a t 0 ‘z R F A S h arq sh u n o slik
instituti x a z in a s id a sakkiz m o ‘t a b a r q o i y o z m a nusxalari mavj'ud. A sar 
m a tn i n a s h r qilin m ag an .*