A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4.2. M o ‘g ‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalar
M o ‘g‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalarda 0 ‘zbekistonning XI11— 
XIV asrlardagi tarixiga oid m a ’lumotlar uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va 
m o ‘g ‘ullar xuruji davri tarixi, m o ‘g‘ul imperatorlari hukmronligi davri tarixini 
bu manbalarsiz o ‘iganib b o ‘lmaydi. Shuni alohida uqtirib o ‘tish kerakki, bu 
manbalarda, xususan xitoy manbalarida, voqealar, birinehidan, yilma-yil bayon 
etilgan, ikkinchidan, ularning sodir b o ig a n joyi va vaqti aniq ko'rsatilgan.
4.2.1. «Mongol-un niucha tobchan»
“ M o n g o l-u n niucha t o b c h a n ” ( “ M o ‘g ‘ullarning maxfiy tarixi” ) XIII asr 
boshida o ‘rta asr uyg‘ur imlosida yozilgan va bizgacha xitoy imlosi, ierografida 
xitoycha taijimasi bilan yetib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Y u an -c h a o
bi s h i ” ( “ Y u a n s u l o l a s i n i n g 1 m axfiy t a r ix i” ) deb ata la d i. U X itoy, 
M o ‘g ‘uliston, Markaziy Osiyo va 0 ‘zbekistonning XIII asrdagi tarixi bo'yicha 
m u h im m an b a hisoblanadi. U n d a naym an, kerait, o ‘ng‘ut, uyg'ur, qorliq 
va boshqa turkiy xalqlarning Chingizxon xuruji paytidagi tarixi va ularning 
m o ‘g ‘ul asoratiga tushib qolishi haqida qim matli m a ’lumotlarni uchratamiz.
“ M ongol-un niucha to b c h a n ” xitoy tiliga 1404-yili taijima qilingan. 1800- 
yili istifodaga kiritilgan. Asar 1866-yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga taijima 
qilingan va so‘zboshi, xitoycha matni va lug‘atlar bilan q o ‘shib, 1941-yili 
S.A.Kozin tom o n id an “С о к р о в ен н о е ск а за н и е ” nomi bilan chop etilgan. 
Asarning E.Xyonning tarafidan amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
4 .2.2. «Szin-shi»
“ Szin-shi” ( “ Szin sulolasining2 tarixi”) nomli a s a rs o ‘nggi yuan imperatori
1 Y u a n sulol asi - X ito y n i 1259—1332 -y ill ar d a id o r a q ilg an sulo la. A s o sc h isi X u b i l a y x o n
( 1 2 6 0 - 1 2 9 4 ) .
? Szin sulolasi - 2 6 5 —420 -y y .
162

---

Shindi (T o 'g 'o n T e m u r) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian 
lom onidan yozilgan. Unga m o'g 'ul imperatorlari davrida yozilgan va keyincha 
yo'qolgan “ Shilu” ( “ Sahih yozuvlar” ) nomli solnomasi asos bo'lgan.
"S /.in-shi” to 'rt q is m d a n iborat: 1) Szin sulolosining siyosiy tarixi; 2) 
Szin davlatining m a ’m uriy, harbiy, huquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, m a ’naviy 
va ilmiy tizimlari; 3) Szin imperatorlari; 4) im peratorlar va ularning oilalari, 
davlat arboblari, sarkardalari va m ad an iy arboblarining tarjimai holi.
Asarning t o ‘rtinchi qism ida o ‘sha vaqtlarda Markaziy Osiyoda istiqomat 
qilgan turkiy xalqlar, u y g ‘urlar, o 'n g 'i t l a r va boshqalar, ular bilan olib 
borilgan elchilik m u n o s a b a tla ri, ularning boshliqlarini harbiy xizm atga 
jalb qilish haq id a m a ’lu m o tla r bor.